نگاهی به کتاب با قدمت”امام حسین رض” در بین ترکمن ها

آوای سنت : به بهانه ی برگزاری همایش ادبی فرهنگ عاشورا در زبان و ادبیات ترکمن، کتابی معرفی شد که جزو میراث مکتوب داستانی ترکمنان به شمار می رود و از قضا دقیقا به مقوله ی قیام امام حسین و عاشورا معطوف می باشد.

دکتر اراز محمد سارلی، ارائه کننده این مقاله استاد دانشگاه، پژوهشگر تاریخ و ادبیات ترکمن، در مقدمه چنین نگارش نموده است:

“وقتی که این کتاب را در انستیتوی نسخ خطی ترکمنستان دیدم،تصمیم گرفتم کار علمی روی آن انجام دهم، لذا با مطالعه ی مضامین آن، اولا مقدمه ای در باب امام حسین رض، جایگاه وی و عاشورا در ادبیات ترکمن را نگاشتم. سپس برای تقسیم بندی موضوعی به تبویب آن پرداختم چنانکه ده باب اصلی استخراج نمودم. ضمن آنکه به القصه های کتاب بها داده بولد نمودم تا به فرازهای سنتی کتاب هم بها داده باشم.در مجموع حدود صد القصه فهرست شد.

همچنین جهت بهره برداری راحت تر محققین از این کتاب ارزشمند، به نمایه و اعلام آن نیز اهتمام نمودم”.

الف. پیدایش کتاب:

در باره پیدایش این کتاب ارزشمند چنین گفته است:” این کتاب در سال ۱۲۴۲هجری قمری تالیف گشته و منبع اساسی نگارش آن کتاب های قصص الانبیاء بوده است. نام نویسنده کتاب مشخص نمی باشد ولیکن از منابع ادبیات مشترک همانند دده قورقوت، گوراوغلی و اصلی کرم بین ترک زبانان آسیای مرکزی و ایران واز جمله ترکمنان و آذربایجان به شمار می رود.

ب. زبان کتاب:

زبان کتاب ترکی با گرایش ترکمنی آمیخته به الفاظ و اصطلاحات ترکی جغتایی می باشد. این دوره ای است که زبان ترکمنی با تلاش شاعر عارف ترکمن مختومقلی فراغی، سمت و سوی استقلال را پیدا کرده بود. این همان تفاوت گرایش لغوی و کاربرد اصطلاحات اصیل ترکمنی بجای زبان مرسوم جغتایی است که این گرایش متفاوت در نگارش دولت محمد آزادی و مختومقلی فراغی یعنی بین پدر و فرزند بلافاصله و در عین زمان، قابل در حال رخ دادن بود.

نمونه های جعتایی و معادل ترکمنی:

آنداغ= آندا یا اونده

کیم= که

قیلایمیز= قیلاریس بیز

ایشتگان اشتان لر

آتلیغ= آدلی

رحم قلیغای=رحم اد

و قس علی هذا….

ج. تاریخچه نشر در آسیای مرکزی:

این نسخه ی خطی،برای اولین بار در آغازین سالهای قرن بیستم همزمان با ورود دستگاههای چاپ سنگی، در صدر چاپ های پرتیراژ قرار گرفت.

جالب است بدانیم که غالبا نام کتاب همزمان نام هر دو حسنین یعنی امام حسن و امام حسین رضی الله عنهما را دارد. در مواردی هم با عنوان بالا حسن و حسین آمده است. “بالا” کلمه ی تحبیب ترکی به مفهوم عزیز و جگرگوشه می باشد..

با شکل گیری صنف ناشران در آسیای مرکزی،صنعت چاپ کتاب هم رونق گرفت در این بین کتاب قصه ی  امام حسن و حسین، از سال ۱۹۰۶م برابر ۱۳۲۴ هجری یعنی بعداز صد سال شروع به انتشار نمود. اولین ناشر آن ملا ظفر شکور محمداوغلی بود که در تاشکند مطبعه رورنامه “تورکستانسکی کوریر” منتشر شد.

چهار سال بعد در سال ۱۹۱۰م برابر ۱۳۲۸هجری، سه بار دیگر در تاشکند چاپ شد. دوبار در مبطعه ی ایلین و یکبار در مطبعه ی پروصوف توسط ناشر ملا علم خوجه بن پادشاه خواجه ایشان عمری و ملا یوسف جان بن ذاکر جان شاشی، چاپ و توزیع گردید.

استقبال ملل آسیای مرکزی چنان بود که یکسال بعد در ۱۹۱۱م برابر ۱۳۲۹هجری ۵بار دیگر تجدید چاپ شد. در این بین اولین ناشر ترکمن ملا میرزاهد میرصدیق اوغلی، حداقل دوبار در تاشکند چاپ و برای توزیع در محل سکونت خود به شهر مرو آورد. از بین چاپخانه های فوق الذکر، دو چاپخانه ی دیگر  مطبعه ی عارف جانف و مطبعه ی علامیه هم افتخار نشر این کتاب را داشته اند. این کتاب چندین بار بدون ذکر ناشر، و محل و تاریخ نشر کرارا” منتشر گردیده که حکایت از عشق و علاقه ی اهالی آسیای مرکزی به امام حسین رضی الله عنه می باشد .

در قرن حاضر این کتاب، تنها پس از ترکمنستان اجازه انتشار یافت چرا سیستم کمونیستی اتحادجماهیر شوروی سابق، با نشر هرگونه کتب مذهبی مخالفت می نمود. همچنانکه چاپ و توزیع اشعار دینی شاعر عارف ترکمن، مختومقلی فراغی تحت سانسور امکان چاپ نداشت، کتاب امام حسین رض نیز نتوانست در دوره ی شوروی مجوز چاپ بگیرد. لذا بعد از سال ۱۹۹۱م مقارن با استقلال ترکمنستان و شکل گیری انستیتوی نسخ خطی ترکمنستان امکان چاپ پیدا کرد.

در ایران نیز ابتدا نشر قابوس به سال ۱۴۵۹ و سپس با کار علمی و تصحیح و افزودن اعلام و لغتنامه  توسط راقم این سطور در سال ۱۳۹۴ در قطع وزیری به زیور طبع آراسته گردید.

د. تبویب بخش ها و قصه های کتاب:

در فرایند تصحیح علمی کتاب امام حسین رض، چاپ شده در انتشارات مختومقلی فراغی، به ده بخش تقسیم شد. این تقسیم بندی برا اساس، مضامین کتاب و محتوای آن صورت پذیرفت که به شرح ذیل ذکر می گردد:

۱. همسر امام حسن رض

۲. مسلم در کوفه

۳.بوی خون از فرات می آید

۴. پس از شهادت قبیس

۵.رسول خدا ص، به خواب امام حسین می آید

۶.مسلمان شدن ابوالخنوق

۷.ضریر خزاعی در خشم

۸.مردم عسقلان

۹.امام محمد حنفیه، چون شیر می غرد

۱۰. عقل پریشان یزید

از این بخش بندی اساسی که به محتوای کتاب هویت روشن تری می دهد، بگذریم،  از تقسیم بندی ریزتر کتاب در حدود صد‌قصه باید نام برد که جذابیت خاصی به کتاب داده،خواننده را با خود به عمق واقعه ی عاشوراء و قیام امام حسین رض می برد.

در اینجا همچنانکه، این کتاب طی قرون گذشته، توسط بخشی ها در محافل اجتماعی خوانده می شد و شور و شعفی در بین مردم اینجا می نمود، مطالعه ی  این کتاب را که دومین جلد از مجموعه آثار میراث مکتوب ترکمن (نشر مختومقلی فراغی، گرگان) می باشد، توصیه می گردد.

منبع : اولکامیز