مروری بر زندگی پربار امام ابو داوود

آوای سنت : امام أبوداود رحمت الله علیه در قرن سوم هجری یعنی درعصر حکمرانی عباسیان می زیستند. ایشان در سال ۲۰۲هجری متولد و در سال ۲۷۵ هجری از دنیا رحلت کرده اند.
امام در عصری که عباسیان از نیرو و قوتی همه جانبه برخوردار بودند و همزمان در عصر ترقی و پیشرفت علم می زیست و شاهد ضعف حکومت های آنان هم بود.

نام ایشان أبوداود سلیمان بن الأشعث بن إسحاق بن بشیر بن شداد بن عمرو الأزدی سجستانی می باشد که بنام أبو داود مشهور هستند. و الأزدی به الآزد منسوب می شود که قبیله ای معروفی در یمن می باشد. و حافظ ابن حجر العسقلانی در کتاب تهذیب التهذیب گفته اند که جد امام أبو داود در جنگ صفین همراه علی رضی الله عنه یکجا بوده اند، و علماء در تعیین و تحدید سجستان اختلاف دارند، طوری که ابن خلکان گفته اند که سجستان یا سجستانه استانی در بصره است و سمعانی گفته است که سجستان در بلادی که به کابل معروف است واقع شده و تاج الدین سبکی گفته اند که این اقلیم معروفی در حدود کشورهای هندوکش قرار دارد و شیخ عبدالعزیز محدث دهلوی گفته اند که سجستان نسبت اش به سیستان است که این استان معروفی در وسط سند و هرات در نزدیکی قندهار واقع شده است و فعلا در داخل حدود افغانستان می باشد .

امام أبو داود رحمه الله تعالی در بصره سکونت اختیار نموده اند و بارها به بغداد سفر نموده اند و برای طلب علم حدیث به مناطقی  زیادی همچون بلاد خراسان، مصر و حجاز سفر های داشته اند و زانوی تلمذ در محضر علماء بزرگ برزمین زده و از آنها علوم متداوله اسلامی را فراگرفته وبه اتمام رسانده اند.
می توان از مشهور ترین شیوخ ایشان از این علماء نام برد.

شاگردان امام أبوداود رحمت الله علیه بسیار زیاد بوده اند  و امام ذهبی رحمت الله علیه فرموده اند که همین فخر به امام أبوداود کافیست که امام ترمذی و نسائی رحمت الله علیهما از جمله شاگردان شان بوده اند. و هکذا همین فضل برایش کافیست که شیخ خودش امام أحمد بن حنبل رحمه الله تعالی از ایشان حدیث روایت کرده اند.

امام أبوداود رحمه الله تعالی از جایگاه والایی درنزد علماء و عوام الناس برخوردار بودند و همه علماء او را می ستودند.  و خود امام هم علم و علماء را بسیار معظم و مکرم میدانست و هرگز نمیخواست ذره ای اهانت به آنها صورت گیرد. همه علمای هم عصر امام ابوداود او را ستوده اند و به فضل و منزلتش اعتراف نموده اند طوریکه أبوبکر الخلال و حافظ موسی بن هارون گفته اند که امام أبو داود در دنیا برای حدیث خلق شده بود و در آخرت برای جنت و من بهتر از او ندیده ام. و حاکم نیشاپوری گفته اند که امام أبو داود امام أهل حدیث در عصر شان بودند. و هکذا امام ابن جوزی گفته اند که امام أبو داود عالم و عارف به علل حدیث بودند و شباهت زیادی به امام أحمد بن حنبل داشتند. و أبو عبدالله بن منده گفته اند: کسانی که ثابت را از معلول و خطأ را از از صواب تمیز دادند چهار کس اند: امام بخاری و مسلم و بعد از آنها امام أبو داود و نسائی. رحمت الله متعال بر تمامی این علماء باد.

و اینکه در کدام مذهب فقهی بودند، علماء اختلاف دارند بعضی گفته اند حنبلی مذهب بودند و برخی به این باورند که ایشان در مذهب امام شافعی رحمه الله بودند.
و شیخ أبو اسحاق شیرازی ایشان را در کتاب طبقات الفقهاء از اصحاب أحمد بن حنبل شمرده است و همچنین قاضی ابن أبی یعلی در طبقات الحنابله

أما سید صدیق حسن خان در کتاب شان أبجد العلوم إمام بخاری و أبو داود و نسائی را شافعی مذهب خطاب نموده اند و شیخ طاهر الجزائری گفته اند که نزد من إمام بخاری و أبو داود مانند سایر ائمه نه مقلد شخص معینی بوده اند و نه مقلد ائمه اربعه بوده اند ولی میل شان به اقوال امامان شان میرود. و علماء مذهب حنفی و مذهب مالکی در طبقات خود از ایشان نام نبرده اند.

و علامه، محدث بزرگ شیخ محمد زکریا کاندهلوی صاحب أوجز المسالک گفته اند که اهل علم در باره مذهب ائمه حدیث اختلاف دارند، طوری که برخی آنان را از مجتهدین شمرده اند و بعضی تمام آنها را مقلدین شمرده اند و به نظر من در زمینه تفصیلاتی وجود دارد: إمام أبو داود رحمه الله حنبلی بوده است و در مسلک حنابله متشدد بوده است مانند إمام طحاوی در مذهب حنفی. و هرکه در سنن أبو داود دقت کند به این حقیقت پی میبرد.

و علامه شیخ زکریا مثالهای هم در زمینه آورده اند که شاهد این مدعایشان است و در ارتباط إمام بخاری رحمه الله گفته اند که ایشان مجتهد بوده اند و به مذهب معینی پابندی نداشتند که میتوان از لابلای تألیفات ایشان این مساله را آشکار کرد.

امام أبو داود رحمه الله تألیفاتی زیادی از خود بجا گذاشته اند.

ایشان کتابی دارند بنام “مسائل الإمام أحمد”- که این کتاب طبق ابواب فقه ترتیب داده شده و در آن سوال های را که از امام شده و ایشان جواب داده اند آورده است و در مسائل فقهی بهترین کتاب میباشد.

کتاب دوم ایشان “المراسیل” نام دارد و کتابی دیگری شان بنام “الناسخ و المنسوخ” است و کتابی هم دارند بنام “الرد علی القدریه” و همچنین  کتابهای دیگر شان بنامهای “دلائل النبوه” و کتاب “فضائل الأنصار” و کتاب “أخبار الخوارج”  و کتاب “البعث و النشور” و کتاب “الدعاء” می باشد و از مشهورترین کتاب های ایشان کتاب السنن است. که به سنن ابو داود هم مشهور است که امام ابو داود بعد از تألیف آنرا برای امام احمد برای مراجعه تقدیم نمودند که ایشان آنرا بسیار ستود و این دلالت میکند که این کتاب پیش از سال ۲۴۱ سالی که امام احمد وفات یافت، نوشته شده و دقیقا سی و چهار سال قبل از وفات خودش تکمیل شده است.

امام ابو داود در رساله شان فرموده اند که ایشان از رسول الله صلی الله علیه وسلم پنجصد هزار حدیث را روایت نموده اند و در کتاب سنن چهار هزار و هشتصد حدیث را ذکر کرده اند و در کتاب سنن شان ششصد حدیث مرسل هم ذکر شده است.
باید یاد آور شد که تألیفات در علم حدیث همیشه زیر نام جامع و یا مسند و مانند آن میبود که اضافه بر احادیث احکام احادیث فضائل و قصه ها و مواعظ و آداب و تفسیر را ذکر مینمودند تا اینکه امام ابو داود آمد و کتاب سنن را تصنیف نمودند و در آن احادیث احکام را با استقصاء و پژوهش زیبایی درج نمودند که این کتاب در نزد علماء حدیث و علماء أثر از جایگاه خاصی برخوردار بوده و محل اهتمام آنان بوده است.

در کتاب السنن اصطلاحی خاصی وجود دارد که امام کتانی آنرا چنین شرح می کند که منظور از آن اصطلاح این است که کتاب بر ابواب فقهی ترتیب داده شده است .مثلا طهارت نماز زکات روزه و در آن چیزی از موقوف دیده نمی شود چون در اصطلاح آنان موقوف سنت گفته نمی شود بلکه حدیث است. و از قول امام ابو داود که در نامه ی عنوانی اهل مکه نوشته بود سبب نامگذاری کتابش به سنن آشکار میشود، ایشان در نامه شان یاد آور شده اند که او بجز احکام چیزی دیگری را در کتاب السنن نگنجانیده است و ایشان به صراحت گفته اند که او کتاب زهد و فضائل الأعمال و غیره را تصنیف نکرده بلکه فقط احادیث احکام را آورده است. پس ذکر احادیث احکام در کتاب السنن و تعلیق امام ابو داود و سخنانش در باره روایان که در آخر هر حدیث فرموده اند کتاب السنن را ویژه گی خاصی داده است.

تمام علماء کتاب سنن امام ابو داود را ستوده اند و از این سهم و خدمت علمی ارزشمند ایشان قدردانی نموده اند چنانچه امام غزالی در کتاب حجت الله البالغه گفته اند که سنن ابو داود برای یک مجتهد کافی است. و امام خطابی گفته اند که مانند سنن ابو داود کتابی در علم دین تألیف نشده است.

شیخ الاسلام محیی الدین أبو زکریا یحیی بن شرف النووی شارح صحیح مسلم گفته اند که هرکه در فقه و مسائل اشتغال دارد باید کتاب سنن ابو داود را معتبر شمرده و شناخت عام و تام بآن داشته باشد زیرا بیشترین احادیثی که بآن استدلال مینمایند در سنن ابو داود به بسیار شکل درست آن وجود دارد و به بسیار آسانی قابل أخذ و فهم است.

علامه محمد زکریا کاندهلوی در ارتباط به جایگاه سنن ابو داود از نگاه صحیح بودن آن در مقدمه کتاب لامع الدراری گفته اند که در نزد جمهور علماء  کتاب صحیح البخاری صحیحترین کتاب بوده است و به تعقیت آن در مرتبه دوم صحیح مسلم قرار دارد و در نزد بنده سنن ابو داود در مرتبه سوم قرار دارد. و باید گفت که صاحب کتاب مفتاح السعاده هم بهمین نظر است و صاحب کتاب نیل الأمانی هم این مطلب را تایید میکند.

علماء کرام سنن ابو داود را شرح هم داده اند که میتوان  تعدادی ازین شروح را نام برد:

معالم السنن لأبی سلیمان حمد بن ابراهیم الخطابی

و کتاب العد المودود فی حواشی سنن أبی داود

و حافظ سیوطی هم آن را شرح داده و نام کتاب شان مرقاه الصعود إلی سنن أبی داود است و أبو الحسن محمد بن عبدالهادی سندی هم سنن ابو داود را شرح داده اند و کتاب شان بنام فتح الودود علی سنن أبی داود نام دارد و به زبان اردو هم شرحی دارند بنام “الهدی المحمود فی ترجمه سنن أبی داود” که توسط مولوی وحید الزمان اللکنهؤی نوشته شده است. و علامه اشرف عظیم آبادی شرحی دارند بنام “عون المعبود شرح سنن أبی داود” که تلخیص کتاب “غایه المقصود” میباشد و بهمینترتیب چندین کتابی دیگر هم در شرح سنن ابو داود توسط علماء کرام تألیف شده است که از بعضی از آنها نام بردم.

و بالاخره امام ابو داود رحمه الله در بصره در سال ۲۷۵ هجری در عمر ۷۳ ساله گی وفات یافتند و او را در جوار قبر سفیان ثوری رحمه الله دفن نمودند – از رب الجلیل برای این عالم عالیقدر اسلام جنت فردوس را استدعا داریم.