کلاسهای قرآنی،خاستگاه تربیت علمای بزرگ اسلام
آوای سنت : مدارس و مراکز سنتی آموزش قرآن مراکش از زمان فتوحات اسلامی و اسلام آوردن مردم این کشور تاکنون فعال بوده و همواره نقشی مهم و تأثیرگذار در تربیت علما و اندیشمندان بزرگ داشته است. بنابراین مدارس سنتی نقش‌های مختلفی همچون تربیتی، ملی و قومی، اخلاقی و پرورشی را برعهده دارند و به همین مناسبت، امروزه نیاز به وجود این‌گونه مدارس در این کشور بیشتر احساس می‌شود.
مراکش کشوری در شمال غرب آفریقا با ۳۵ میلیون و ۷۴۰ هزار نفر جمعیت است. دین رسمی این کشور اسلام و پایتخت آن «رباط» نام دارد. مردم این کشور از همان نخستین دوره‌های اسلامی به قرآن و امر آموزش و فراگیری آن اهمیت زیادی می‌دادند.
در زمینه آموزش باید گفت که مراکش به خاطر داشتن مدارس و مراکز علمی قدیمی آن شناخته می‌شود و در آن دروس دینی و اندیشه اسلامی به زبان عربی در کنار دیگر درس‌ها آموزش داده می‌شود. بنابراین، توجه به تدریس و آموزش قرآن در این کشور، همواره وجود داشته و هر کدام از سلسله‌ها و دولت‌ها در تاریخ این کشور همچون «ادریسیان، مرابطین، موحدین و مرینیین» که روی کار آمدند به این مسئله توجه نشان دادند.
در همین راستا، جمیل حمداوی، استاد و مورخ برجسته مراکشی و عضو انجمن بین‌المللی مترجمان و زبان‌شناسان عرب، با نگارش مقاله‌ای با عنوان «تاریخ المدارس العتیقه بالمغرب» (تاریخ مدارس سنتی مراکش) به بررسی نقش این مدارس سنتی در آموزش قرآن و تربیت علمای بزرگ مراکش در این مراکز پرداخته است.
یکی از معروف‌ترین و قدیمی‌ترین مراکز آموزشی مراکش «مدارس عتیق» یا همان سنتی است. منظور از مدارس عتیق مدارس دینی سنتی اصیلی است که از زمان فتوحات اسلامی در مراکش رایج شد. این مدارس، ویژه آموزش علوم دینی، زبان‌شناسی و ادبیات است که با نام‌های «مدارس قرآنی»، «مدارس آموزش اسلامی» و «آموزش اصیل» نیز شناخته می‌شوند. در حقیقت مسئله آموزش در مراکش از ابتدا تاکنون، با همین مدارس سنتی پیوند خورده و این مدارس نقش مهمی در ترویج دین اسلامی و معرفی آن در سراسر مراکش داشته است.
تأسیس نخستین مدارس قرآنی
تاریخ تأسیس نخستین مدارس دینی و قرآنی در مراکش به زمان فتوحات اسلامی و هم‌زمان به افرادی چون «عقبه بن نافع»، «حسان بن نعمان» و «موسی بن نصیر» از فرماندهان فتوحات اسلامی در این کشور بازمی‌گردد که هدف از تأسیس این مدارس، ترویج دین اسلامی در مراکش و اندلس و آشنایی مردم با علوم دینی، اصول دین و زبان عربی بوده است.
اما درباره کاربرد اصطلاح «مدارس عتیق» باید گفت که محمدمختار سوسی، مورخ، ادیب و اندیشمند مراکشی (۱۹۰۰ ـ ۱۹۶۳ میلادی)، نخستین کسی است که این اصطلاح را در کتاب‌هایش به کار برد.
نقش تبلیغی و تربیتی مدارس قرآنی
این مدارس در ترویج اسلام و معرفی آن در جهان و همچنین در فراهم کردن چارچوب و قوانین کارآمد و شایستگی‌های علمی در سایر امور دینی سهم بسزایی داشته‌اند؛ چنان‌که بسیاری از علما، اندیشمندان و فرهیختگان مراکشی که از این مدارس فارغ‌التحصیل شده‌اند و در شرق و غرب جهان شناخته شده هستند. همچنین حاکمان و مؤسسان دولت‌ها مانند «عبدالله یاسین»، حاکم مرابطین و «احمد منصور ذهبی»، سلطان حکومت سعدیه نیز در این نوع از مدارس تحصیل کرده‌اند.
علاوه بر این، علمای این مدارس و دانش‌آموزان آن در طول تاریخ مراکش در مبارزه با دشمن با شجاعت تمام ایستادگی و جهاد کردند و در پرورش جوانان مراکشی و تربیت آن‌ها نیز همواره نهایت تلاش خود را به کار گرفته‌اند.
بنابراین باید گفت که مدارس سنتی نقش‌های مختلفی همچون تربیتی، ملی و قومی، اخلاقی و پرورشی را برعهده دارند و به همین مناسبت، امروزه نیاز به وجود این‌گونه مدارس در این کشور بیشتر احساس می‌شود.
مراکش در زمان دو دولت «ملک حسن دوم» و «ملک محمد ششم» شاهد توجه بیشتری به این مراکز بود. در زمان این دو حاکم دو دانشکده علوم دینی در شهرهای «فاس» و «اگادیر» و یک دانشکده اصول دین در «تطوان» تأسیس شد و دانشگاه‌های اسلامی معروف مانند دانشگاه «قرویین» در فاس و دانشگاه «بن یوسف» و شمار زیادی از آموزشگاه‌ها و مکتب‌خانه‌های قرآنی نیز روی کار آمد. گفته شده مؤسس دانشگاه قرویین بانوی خیری به نام «ام‌البنین فهریه» است.
قوانین مدارس سنتی قرآن
پایبندی به اصول اخلاقی، پرهیزگاری و حیا و احترام به فقها، علما و مدرسان، نگهداری از تجهیزات، امکانات و وسایل مدرسه، حفظ نظافت و بهداشت مدرسه، جدیت در کسب علم و دانش، احترام به قوانین و انضباط و حضور در کلاس‌ها از شروط و قوانین این مدارس قرآنی است.
در پایان دوره تحصیل به فارغ‌التحصیلان گواهی یا اجازه‌نامه (مجوز) داده می‌شود که گواهی عمومی در علوم نقلی و عقلی یا گواهی تخصصی در یکی از شاخه‌های علوم دینی مانند علم حدیث است.
هزینه‌ها و مخارج این مدارس، اعم از دستمزد مدرسان و خرید کتاب‌های درسی را در گذشته فقط اوقاف و خیرین تأمین می‌کرد.
بعدها در این مدارس اصلاحات و تحولاتی رخ داد و زیر نظر وزارت اوقاف و امور اسلامی مراکش قرار گرفتند. این وزارت نیز به حفظ مدارس سنتی توجه کرد و دانش‌آموزان این مدارس را مورد حمایت مادی و معنوی قرار داد.
سازماندهی مدارسی سنتی قرآن
در سال ۲۰۰۲ میلادی، حکمی شامل ۸ باب و ۲۶ ماده قانونی صادر شد که براساس آن، دانشگاه «قرویین» در شهر فاس زیر نظر وزارت اوقاف مراکش قرار گرفت و همه آموزشگاه‌ها و مؤسسات آموزش سنتی زیرمجموعه آن محسوب شدند و دانشکده‌های الهیات، اصول دین و زبان عربی نیز زیر نظر وزارت علوم، تحقیقات و آموزش عالی مراکش قرار گرفتند. همچنین وزارت اوقاف برای به‌روز کردن آموزش در این مدارس تلاش‌هایی کرده است. از این تاریخ به بعد، وزارت اوقاف برنامه‌های آموزشی این مراکز را تنظیم و نظارت می‌کند و گواهینامه فارغ‌التصیلان نیز از این وزارت صادر می‌شود.
استمرار فعالیت مدارس با وجود چالش‌ها
بی‌شک این مدارس در طول تاریخ خود، همواره با چالش‌های سیاسی نیز روبه‌رو بوده است که بارزترین آن‌ها مسئله استعمار غرب است که با تمام قوا می‌کوشید تا هویت اسلامی را با منزوی کردن زبان عربی و از بین بردن این مدارس از بین ببرد، اما با وجود تلاش‌های استعمار، مدارس قدیمی مانند دانشگاه قرویین و دیگر مساجد، مراکز و محافل ویژه تدریس علوم دینی، زبانی و ادبی همچنان در آموزش مسائل دینی با ابزارها و امکانات سنتی نقش فعالی را برعهده دارند.
