معرفی کتاب؛ استهلال از دیدگاه فقهی مذاهب اسلامی

چکیده مباحث کتاب :موضوع استهلال و احراز حلول ماه قمری برای به‌جا آوردن تکالیف دینی امری ضروری است؛ از این رو، بحث و بررسی پیرامون این موضوع اهمیت زیادی دارد؛ زیرا انجام پاره‌ای از احکام و تکالیف فردی و اجتماعی بلکه کل ابواب فقهی و مسائل شرعی منوط به احراز آغاز و پایان ماه قمری است و همان‌طوری‌که می‌دانیم رؤیت هلال یک فعل خارجی است و از قبیل تشخیص موضوع احکام است که هر فرد مکلفی می‌تواند شخصاً به تشخیص آن اقدام کند و به علم خود عمل نماید و نیازی به تقلید در این مسأله نیست. اما چون غالب مردم خود موفق به رؤیت هلال نمی‌شوند، از آنجا که به مرجع تقلید خود اطمینان کامل دارند در این مسأله بنابر نظر ایشان عمل می‌کنند و همین باعث شده است که تصور شود که در این مسأله نیز حتماً باید از مرجع تقلید خود اطاعت کنند.

در مبحث این کتاب، نحوه شکل‌گیری هلال ماه و شرایط استهلال و دیدگاه فقها در این رابطه و موضوع اثبات ماه چه از طریق رؤیت با چشم مسلّح و غیرمسلّح، محاسبات فلکی و نجومی و اختلاف مطالع و افق معتبر است یا خیر؟ و اهل سنت و مراجع بزرگوار و وضعیت رؤیت‌پذیری و اثبات ماه‌های قمری به ویژه ماههای رمضان و شوال است و یکی از موضوعات و مباحث کاربردی در عرصه تبلیغ، مسئله استهلال است که مبلغان گرامی در طول تبلیغ، خصوصاً ماه رمضان و شوال با آن مواجه هستند. البته اختلاف فقها در همه ماه‌های قمری جریان داشته و دارد. اما مردم بیشتر در مورد ماه مبارک رمضان حساسیت دارند. این اختلاف‌نظرها بیشتر نمود پیدا می‌کند و متأسفانه گاهی اوقات بهانه‌هایی ایجاد می‌کند. گاه همین اختلاف و بلاتکلیفی‌هایی اهرمی برای افراد سودجو می‌شود که اصل دین و دیانت را زیر سؤال می‌برند.

خداوند متعال در قرآن‌کریم می‌فرماید: «ویسألونک عن الاهِلّه قل هی مواقیت للناس والحج» «و از تو دربارهی هلال‌های ماه می‌پرسند، بگو: آنها بیان اوقات (تقویم طبیعی) برای (نظام زندگی) مردم و (تعیین وقت حج) است.»

اکثر مذاهب اسلامی بلکه همه مذاهب اسلامی رؤیت هلال را مهم‌ترین نشانه‌ی شروع ماه قمری می‌دانند و بر همین اساس نسبت به آن حساس هستند.

حدیث «صوموا لرؤیته و أَفطروا لرؤیته» «روزه بگیرید با رؤیت آن (هلال) و افطار کنید (به عید فطر) با رؤیت آن»، فقها را بر این داشته است تا در موضوع رؤیت دقیق شوند.

کتاب مذکور در سال ۱۳۹۹ توسط انتشارات راشدین به چاپ رسیده و روانه بازار فرهنگی شده است . ویراستاری کتاب توسط دکتر راهب عارفی مینا آبادی  انجام شده است .

پیشگفتار کتاب

در عصر صنعتی شدن دنیا و عصری که به عصر جهانی شدن لقب گرفته مشکل اختلاف در برداشت‌های اجتماعی در مسایل سیاسی و اجتماعی می‌تواند در قالب یک مشکل بزرگ، نمایان و موجب ضعف مسلمین در برابر بیگانگان گردد.

در این شرایط، هیچ راه گریزی نیست جز روی آوردن به تدابیر علماء و دانشمندان و متفکران و صاحبنظران و التزام عملی به دستورات آنها، بنابر پیشرفت علوم و به ویژه علم ماه و ستارگان را  توجیهی برای طرد دخالت فقه در این مسئله دانست. بحث ثبوت هلال در عصر پیشرفت علم نجوم، از مباحثی که همه انسان‌ها به نوعی وابسته به آن هستند، و همواره مورد دغدغه مردم و مسلمانان بوده و هست و می‌دانیم که در دین جامع و کامل اسلام، بسیاری از وظایف و عبادات فردی و اجتماعی مسلمانان براساس ماه‌های قمری و تشخیص آغاز ماه‌های قمری مبنی بر رؤیت هلال است.

تعیین ماه‌های قمری و ماه‌های حرام و ارتباط تنگاتنگ َآن با موضوع دیه، تعیین ایام حج و روز عید قربان، تعیین ابتدا و انتهای ماه مبارک رمضان و عید فطر، و توف در عرفان در روز نهم ذی‌حجه، مبیت در مشعر در شب دهم ذی‌حجه، بیتوته در سرزمین منی در شب یازدهم و دوازدهم و سیزدهم ذی‌حجه و علاوه‌ بر این، ماه‌های قمری، نقش بنیادی در تنظیم و تعیین اموری چون: مدت حمل، مدت شیردهی کودکان، زمان یائسگی، عدّه زنان در طلاق و وفات، اجرای حدود الهی، آغاز بلوغ شرعی، زمان پرداخت و تعلّق زکات و… دارند.

رؤیت هلال و ثبوت آن از جمله مباحثی است که بُعد اجتماعی‌اش بایستی بر بُعد فردی‌اش غالب گردد زیرا یکی از اهداف اتحاد مسلمانان است. ملّیت‌های مختلف، با ویژگی‌های فرهنگی و قومی و نژادی و زبان‌های گوناگون، در زمان و مکان واحد گرد می‌آید و عضمت و شکوه اسلام را به بهترین و زیباترین وجه می‌نمایانند ولی متأسفانه، گه‌گاهی، به‌خاطر ناهماهنگی در ثبوت آثار و پیامدهای نامطلوبی در بین ملل اسلامی، به بار می‌آورد و به نوعی سردرگمی و بلاتکلیفی برای مسلمانان به‌وجود می‌آورد. مثلا در سال ۱۳۵۸ ق(عید قربان در مصر، دوشنبه، در حجاز سه‌شنبه و در بمبئی، چهارشنبه(با فاصله سه روز اختلاف))برگزار شد.

همین گوناگونی رؤیت و اعلام‌ها، که گاهی در مراسم حج و عید فطر و عید قربان رخ می‌دهد و مشکلات جبران‌ناپذیری برای حج‌گزاران به‌وجود می‌آورد.

در همین راستا اختلاف و ناهماهنگی در ثبوت هلال برای مسلمانان جهان مشکلات فراوانی ایجاد می‌کند. علاوه‌بر دردسرها و مشقت‌های فراوان برای علماء اسباب اختلاف و تشتت مسلمانان و بدبینی گروهی از آنان را پدید می‌آورد و از آنجائی‌که اختلاف در ثبوت هلال در کشورهای اسلامی تاکنون پیامدهای ناگوار و مباحث پیرامون آن یکی از مسائل مهم و جنجالی در طول تاریخ فقاهت و محدثین تاکنون بوده است و همچنان این مشکل تداوم دارد و گاه وقتی به دست افراد مغرض و ناآگاه بهانه‌ای برای تحلیل‌های تفرقه انگیز داده است و از جزء مسائلی که عادی و معمولی نیستند و حتی از لحاظ شخصی هم انسان را با تکالیفی که بین او و خدای خود دارد دچار مشکلات روحی می‌سازد، علماء و متفکرین معضلات را حل کنند لذا پرداختن به این موضوع علاوه‌بر این‌که از جهت فقهی و نجومی و فلکی اهمیت دوچندان دارد تحقیق و پژوهش درمورد آن یک امری واجب و لازم و ضروری است.