خطاب‌های الهی در جامع‌ترین منشور هدایت
آوای سنت : مرکز بین‌المللی فتوای الکترونیکی الازهر، قدیمی‌ترین مرکز علمی جهان اسلام در کشور آفریقایی مصر، با انتشار گزارشی با عنوان «عالمیه القرآن: جهان‌شمولی قرآن» در پایگاه خبری «صدی البلد» این کشور خطاب‌های قرآن به عقلا و اندیشمندان، انسان، عامه مردم و جهانیان را با استناد به آیاتی از قرآن کریم تحلیل و بررسی کرده است.
در این گزارش آمده است «هنگامی که در بسیاری از آیات قرآن تدبر می‌کنیم، می‌فهمیم که آیات قرآن به صراحت بیان می‌کند که – برخلاف تصور عده‌ای – این کتاب الهی مخصوص قوم عرب نیست، بلکه کتابی است که خداوند با آن همه بشریت را مخاطب قرار داده است. در واقع قرآن رویکرد و منشی الهی است که سعادت انسان را، اعم از اینکه سیاه یا سفید، عرب یا عجم، شرقی یا غربی باشد، تضمین کرده است. خطاب الهی در بسیاری از آیات به طور گسترده، عمومی و جامع و بدون محدود شدن به سرزمین، زبان قومیت، نژاد یا چارچوب‌های خاصی بیان شده است.»
خطاب به عقلا و اندیشمندان
خداوند متعال در بسیاری از آیات قرآن عقلا، اندیشمندان و اهل خرد و اندیشه را بدون توجه به زبان یا قومیتشان مخاطب قرار داده است. مانند آیه ۲۹ سوره ص: «کِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَیْکَ مُبَارَکٌ لِیَدَّبَّرُوا آیَاتِهِ وَلِیَتَذَکَّرَ أُولُو الْأَلْبَابِ: [این] کتابى مبارک است که آن را به سوى تو نازل کردهایم تا در[باره] آیات آن بیندیشند و خردمندان پند گیرند.»
همچنین خداوند متعال در سوره نحل، آیه ۱۲ می‌فرماید: «وَسَخَّرَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومُ مُسَخَّرَاتٌ بِأَمْرِهِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ: و شب و روز و خورشید و ماه را براى شما رام گردانید و ستارگان به فرمان او مسخر شده‌اند. مسلماً در این [امور] براى مردمى که تعقل مى‌کنند نشانههاست.»
خطاب به انسان
خداوند همچنین در بسیاری از آیات قرآن، انسان را بدون در نظر گرفتن زبان یا نژاد او مخاطب قرار داده است، مانند: آیه ۶ سوره انشقاق: «یَا أَیُّهَا الْإِنْسَانُ إِنَّکَ کَادِحٌ إِلَى رَبِّکَ کَدْحًا فَمُلَاقِیهِ: اى انسان حقا که تو به سوى پروردگار خود به سختى در تلاشى و او را ملاقات خواهى کرد.»
آیات ۳ تا ۶ سوره قیامت: «أیَحْسَبُ الْإِنْسَانُ أَلَّنْ نَجْمَعَ عِظَامَهُ* بَلَى قَادِرِینَ عَلَى أَنْ نُسَوِّیَ بَنَانَهُ * بَلْ یُرِیدُ الْإِنْسَانُ لِیَفْجُرَ أَمَامَهُ * یَسْأَلُ أَیَّانَ یَوْمُ الْقِیَامَهِ: آیا انسان مىپندارد که هرگز استخوان‌هاى او را جمع نخواهیم کرد* آرى قادریم که حتى خطوط سرانگشتان او را موزون و مرتب کنیم* انسان شک در معاد ندارد بلکه او مىخواهد آزاد باشد و بدون ترس از دادگاه قیامت در تمام عمر گناه کند* از این رو مىپرسد قیامت کى خواهد بود.»
و آیات ۳۶ تا ۴۰ سوره قیامت: «أیَحْسَبُ الْإِنْسَانُ أَنْ یُتْرَکَ سُدًى * أَلَمْ یَکُ نُطْفَهً مِنْ مَنِیٍّ یُمْنَى * ثُمَّ کَانَ عَلَقَهً فَخَلَقَ فَسَوَّى * فَجَعَلَ مِنْهُ الزَّوْجَیْنِ الذَّکَرَ وَالْأُنْثَى * أَلَیْسَ ذَلِکَ بِقَادِرٍ عَلَى أَنْ یُحْیِیَ الْمَوْتَى: آیا انسان گمان مىکند بىهدف رها مىشود* آیا او نطفهاى از منى که در رحم ریخته مىشود نبود * سپس به صورت خون بسته درآمد و خداوند او را آفرید و موزون ساخت * و از او دو زوج مرد و زن آفرید * آیا چنین کسى قادر نیست که مردگان را زنده کند.»
خطاب به عامه مردم
همان طور که خداوند در قرآن انسان را به تنهایی خطاب کرده، ىر برخی آیات همه مردم و نه فقط گروهی خاص را نیز خطاب قرار داده است. مانند: آیه اول سوره ابراهیم: «کِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَیْکَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلَى صِرَاطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ: کتابى است که آن را به سوى تو فرود آوردیم تا مردم را به اذن پروردگارشان از تاریکی‌ها به سوى روشنایى بیرون آورى، به سوى راه آن شکست‌ناپذیر ستوده.»
در آیه فوق چیزی درباره زبان یا قومیت خاصی ذکر نشده است، بلکه آیه به صراحت بیان کرده که قرآن نازل شده تا بدون تبعیض وسیله‌ای برای بیرون آوردن همه مردم از تاریکی‌ها و هدایت آن‌ها به سوی روشنایی‌ها باشد.
همچنین، در آیه ۴۱ سوره زمر نیز آمده است: «إِنَّا أَنْزَلْنَا عَلَیْکَ الْکِتَابَ لِلنَّاسِ بِالْحَقِّ فَمَنِ اهْتَدَى فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ ضَلَّ فَإِنَّمَا یَضِلُّ عَلَیْهَا وَمَا أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِوَکِیلٍ: ما این کتاب را براى [رهبرى] مردم به حق بر تو فروفرستادیم. پس هر کس هدایت شود به سود خود اوست و هر کس بیراهه رود تنها به زیان خودش گمراه مى شود و تو بر آن‌ها وکیل نیستى.»
دعوت به توحید و عبادت
اگر در خطاب‌های قرآنی خصوصاً در مسائل خاصی مانند دعوت به عبادت خداوند متعال و توحید دقت کنیم، می‌بینیم که این نوع خطاب‌ها عمومی هستند و غالباً با عبارت «یا ایها الناس» بیان می‌شوند. مانند سوره حج که در آن خطاب‌های متعددی به همه مردم وجود دارد، همان طور که در آیه ۱ این سوره می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمْ إِنَّ زَلْزَلَهَ السَّاعَهِ شَیْءٌ عَظِیمٌ: اى مردم از پروردگار خود پروا کنید، چراکه زلزله رستاخیز امرى هولناک است.»
این نوع خطاب را در آیه ۵ همین سوره نیز می‌بینیم: «یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْنَاکُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَهٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَهٍ ثُمَّ مِنْ مُضْغَهٍ مُخَلَّقَهٍ وَغَیْرِ مُخَلَّقَهٍ لِنُبَیِّنَ لَکُمْ وَنُقِرُّ فِی الْأَرْحَامِ مَا نَشَاءُ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى ثُمَّ نُخْرِجُکُمْ طِفْلًا ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّکُمْ وَمِنْکُمْ مَنْ یُتَوَفَّى وَمِنْکُمْ مَنْ یُرَدُّ إِلَى أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِکَیْلَا یَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَیْئًا وَتَرَى الْأَرْضَ هَامِدَهً فَإِذَا أَنْزَلْنَا عَلَیْهَا الْمَاءَ اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ وَأَنْبَتَتْ مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ: اى مردم اگر درباره برانگیخته شدن در شکید پس [بدانید] که ما شما را از خاک آفریدهایم. سپس از نطفه سپس از علقه آنگاه از مضغه داراى خلقت کامل و [احیانا] خلقت ناقص تا [قدرت خود را] بر شما روشن گردانیم و آنچه را اراده مىکنیم تا مدتى معین در رحم‌ها قرار مىدهیم. آنگاه شما را [به صورت] کودک برون مى آوریم سپس [حیات شما را ادامه مىدهیم] تا به حد رشدتان برسید و برخى از شما [زودرس] مىمیرد و برخى از شما به غایت پیرى مىرسد به گونهاى که پس از دانستن [بسى چیزها] چیزى نمى‌‌داند و زمین را خشکیده مىبینى و[لى] چون آب بر آن فرود آوریم به جنبش درمىآید و نمو مىکند و از هر نوع [رستنی‌هاى] نیکو مىرویاند.»
خطاب به جهانیان
در قرآن بارها بیان شده که این کتاب برای همه جهانیان نازل شده است و به منظور تأکید بر این مسئله واژه «عالمین» به معنی جهانیان را تکرار کرده تا جهان‌شمول بودن رسالت قرآن را نشان دهد و بگوید که قرآن برای همه مردم نازل شده است. این نمونه خطاب را می‌توانیم در آیات ۵۱ و ۵۲ سوره قلم ببینیم: «وَإِن یَکَادُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَیُزْلِقُونَکَ بِأَبْصَارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّکْرَ وَیَقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ * وَمَا هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِّلْعَالَمِینَ: و آنان که کافر شدند چون قرآن را شنیدند چیزى نمانده بود که تو را چشم بزنند و مى‌گفتند او واقعاً دیوانهاى است * و حال آنکه [قرآن] جز تذکارى براى جهانیان نیست.»
همچنین، در آیه ۱۰۴ سوره یوسف آمده است: «إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِلْعَالَمِینَ: آن [قرآن] جز پندى براى جهانیان نیست.» ابن منظور(ادیب و مورخ ۱۳۱۱ هجری ـ ۱۲۳۲ میلادی) در ترجمه «العالم» گفته است: عالم، کل آفرینش است و ابواسحاق زجاج از عالمان نحو و شاعران عراقی (۸۵۵ هجری ـ ۹۲۳ میلادی) بیان کرده است عالمین همه آن چیزی است که خداوند آفریده همان طور که می‌گویند: او پروردگار هر چیز است و این واژه جمع عالم است.
آیاتی هم هست که تأکید می‌کند بر این که خداوند پیامبر اسلام (ص) را نیز برای همه جهانیان فرستاده است. مانند آیه ۱۰۷ سوره انبیا: «وَمَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا رَحْمَهً لِلْعَالَمِینَ: و تو را جز رحمتى براى جهانیان نفرستادیم.» و یا آیه ۱۵۸ سوره اعراف که می‌فرماید: «قُلْ یَاأَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ جَمِیعًا: بگو اى مردم من پیامبر خدا به سوى همه شما هستم.»
اگر پرسیده شود که چطور خداوند عزوجل، پیامبرش را برای همه مردم فرستاده در حالی که قرآن به زبان عربی نازل شده است؟ در پاسخ باید گفت: قرآن قانون اسلام است که خداوند آن را برای همه مردم نازل کرده و به این دلیل آن را به زبان عربی فرستاده که این زبان شمولیت بیشتری داشته و کامل‌تر و گسترده‌تر است و تنها زبانی است که می‌تواند مفاهیم و معانی قرآن را دربرگیرد.
در این گزارش همچنین آمده است از زمان پیامبر اسلام(ص) تاکنون غیرعرب‌زبانان نیز قرآن را تلاوت و آن را حفظ کرده‌اند و هر غیرعرب و عجمی که نمی‌تواند قرآن را بخواند، کلام وحی برایش ترجمه شده و همه مسلمانان از شرق تا غرب جهان و عرب یا غیرعرب این را می‌دانند و هر کس هم که می‌خواهد قرآن بخواند می‌تواند زبان عربی را یاد بگیرد.
