مرزهای تکلیف و مجازات کودکان از نگاه شرع
آوای سنت : چندی پیش خبری در فضای مجازی به‌صورت تصاعدی منتشر شد با این عنوان که «کودک ۱۳ ساله نیجریه‌ای به دلیل کفرگویی به ۱۰ سال زندان محکوم شده‌است!». بعد از آن، عده‌ای اسلام‌ستیز نیز به‌مانند عادت همیشگی خویش و همکیشان مدعی حقوق بشر خودشان، به جوسازی پیرامون این خبر اقدام کردند و به اسلام و مسلمین توهین کردند.
در این مقاله‌ی کوتاه، به‌صورت سلسله‌وار، سعی می‌کنیم تا به روشنگری درباره‌ی این شبهه‌ی جدید بپردازیم تا همگان آگاه شوند که اینگونه اعتراضاتِ مدعیانِ حقوق بشر که از روی سوء فهم و احساسات می‌باشد، تا چه حد با این ضرب‌المثل مطابقت دارد که خار را در چشم دیگران می‌بینند و تیر را در چشم خودشان نمی‌بینند.
❓آیا کودکی که به سن تمیز و بلوغ نرسیده است، مجازات می‌شود؟
به اجماع فقهاء، کودکی که به سن بلوغ نرسیده باشد، در صورت ارتکاب انواع گناهان و جرایم، کیفر داده نمی‌شود، زیرا یکی از شروط تکلیف و اقامه‌ی مجازات، «بلوغ» است. [۱]
البته سن بلوغ نیز نزد فقهاء متفاوت است؛ سن بلوغ دختران و پسران طبق مذهب شافعیه [۲] و حنابله [۳] ۱۵ سال تمام است و نزد حنفیه [۴] در پسر ۱۸ و در دختر ۱۷ سالگی و بنابر روایتی ۱۹ سال تمام، و نزد مالکیه [۵] نیز ۱۸ سالگی می‌باشد. از این‌رو اگر کودکی در سنینِ قبل از بلوغ، مرتکب جرمی شود که مستحق مجازات باشد، چون عملکرد کودک به جنایت، توصیف نمی‌شود، لذا از وی سلب مجازات می‌گردد [۶]، اما اعمال تربیتی و پرورشی و اصلاحی متناسب با نوع جرایم در خصوص این کودکان بنابر مصلحت توسط حاکم شرعی یا نائبش انجام می‌پذیرد.
?مستندات
◾️{وَ إِذا بَلَغَ الْأَطْفالُ مِنْکُمُ الْحُلُمَ فَلْیَسْتَأْذِنُوا کَمَا اسْتَأْذَنَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِم} [نور: ۵۹] ◽️«و چون کودکان شما به [سن] بلوغ رسیدند، باید از شما کسب اجازه کنند.»
▪️پیامبراکرم (صلی الله علیه وسلم) فرمودند: «رفع القلم عن ثلاثه، عن الصبی حتى یبلغ، وعن النائم حتى یستیقظ، وعن المعتوه حتى یبرأ» [۷] ▫️«تکلیف از سه نفر برداشته شده است: کودک تا بالغ شود، خوابیده تا بیدار شود و دیوانه تا شفا یابد (برسر عقل آید).»
تفصیلات این موضوع از کتاب «بررسی تطبیقی حقوق جزای اسلامی و قوانین عرفی» از مرحوم عبدالقادر عوده – با اندکی دخل و تصرف – به قرار ذیل است:
انسان از روز ولادت تا رسیدن به سن رشد سه مرحله را پشت سر می‌گذارد؛
۱️⃣ مرحله‌ی اول – عدم درک: این مرحله با ولادت کودک آغاز می‌شود و به اتفاق آراء فقهاء در هفت سالگی پایان می‌یابد. در این مرحله کودک فاقد قدرت و تلقی است و غیرممیّز نامیده می‌شود. واقعیت این است که برای قدرت تشخیص، سن معینی وجود ندارد که در این قوه پدید آید یا کامل گردد. قدرت تمیز برحسب اشخاص و موقعیت فرهنگی و توانایی‌های جسمی و روحی ممکن است قبل از رسیدن به هفت سالگی پدید آید و ممکن است به تأخیر افتد.
با این حال فقهاء مراحل تمیز یا ادراک را با سال‌های عمر محدود کرده‌اند تا برای همه حکم واحدی ارائه بدهند؛ ضمن آنکه جهات ذیل را مدنظر داشته‌اند: اولاً: غالباً کودکان تا این سن فاقد قدرت ادراک هستند. ثانیاً: از تشتت آراء جلوگیری نمایند. ثالثاً: قاضی پرونده به آسانی بتواند تشخیص دهد که این شرط موجود است یا خیر (…) تا وقتی که سن کودک به هفت سال نرسیده است، غیرممیّز تلقی می‌شود هرچند بیشتر از کودک هفت ساله بفهمد، زیرا احکام ناظر به موارد غالب است و نه ناظر به افراد پس در صورتی که کودک پیش از رسیدن به هفت سالگی مرتکب جرم شود، هر جرمی که می‌خواهد باشد هم از مجازات کیفری و هم از تأدیب معاف است، اما از مسئولیت مدنی معاف نیست.
۲️⃣ مرحله دوم: درک ضعیف: این مرحله از زمانی که کودک به هفت سالگی پا می‌گذارد شروع می‌شود و با بلوغ کودک پایان می‌یابد. غالب فقهاء سن بلوغ را ۱۵ سالگی می‌دانند، در صورتی که کودک به این سن پا بگذارد، در حکم بالغ است هرچند عملاً بالغ نشده باشد. فقط ابوحنیفه سن بلوغ را ۱۸ سال تمام می‌داند و بنابر رأیی، برای مردان ۱۹ و برای دختران ۱۷ سالگی را سن بلوغ تعیین می‌کند. رأی مشهور مذهب مالک با رأی ابوحنیفه سازگار است، زیرا اصحاب آن، سن بلوغ را ۱۸ سالگی و حتی برخی از آنان ۱۹ سالگی را می‌دانند.
در این مرحله کودک ممیّز، مسئولیت کیفری ندارد. اگر مثلاً سرقت یا زنا کند، حد نمی‌خورد؛ اگر بکشد یا کسی را مجروح کند، قصاص نمی‌شود. اما مسئولیت تأدیبی دارد و در صورت ارتکاب جرم، تأدیب می‌شود. تأدیب هرچند در نوع خود مجازات جرم به شمار می‌آید، اما عنوان جنایی (کیفری) ندارد. نتیجه‌ی تأدیبی به‌شمار‌آمدن مجازات آن است که کودک ممیّز هرچندبار که تأدیب شود، مجرم به عادت به شمار نمی‌آید و از مجازات‌های تعزیری، تنها مجازاتی اعمال می‌گردد که تأدیب تلقی می‌شوند، مانند ملامت و تنبیه‌کردن، اما از مسئولیت مدنی (جبران خسارات مالی ناشی از اضرار به دیگران) معاف نمی‌شود.
۳️⃣ مرحله سوم – درک کامل: به عقیده‌ی فقهاء، طفل با رسیدن به سن بلوغ، یعنی ۱۵ سالگی به این مرحله گام می‌نهد. سن رشد مطابق نظر ابوحنیفه و قول مشهور مذهب مالک، ۱۸ سالگی است. با گام‌نهادن در این مرحله، انسان در مقابل جرایم ارتکابی از هر نوع، مسئولیت کیفری خواهد داشت. [۸]
?پی‌نوشت‌ها:
[۱] نک: المغنی لابن قدامه، ج۹، ص۶۶؛ فتح الباری، ابن حجر العسقلانی، ج۵، ص۲۷۷.
[۲] تحفه المحتاج فی شرح المنهاج، ابن حجر الهیتمی، ج۵، ص۱۶۳.
[۳] المغنی لابن قدامه، ج۴، ص۳۴۶.
[۴] العنایه شرح الهدایه، البابرتی، ج۹، ص۲۷۰.
[۵] مواهب الجلیل، الرعینی، ج۵، ص۵۹.
[۶] نک: بدائع الصنائع، الکاسانی، ج۷، ص۳۴.
[۷] سنن أبی داود، ج۴،ص۱۴۰ ح۴۴۰۲؛ سنن الترمذی، ج۴،ص۳۲ ح۱۴۲۳؛ سنن ابن ماجه، ج۱، ص۶۵۸ ح۲۰۴۱: «حدیث صحیح».
[۸] نک: بررسی تطبیقی حقوق جزای اسلامی و قوانین عرفی، عبدالقادر عوده، مترجم: حسن فرهودی‌نیا، (تهران: شرکت بین المللی پژوهش و نشر یادآوران، چاپ اول، ۱۳۹۰)، ج۲، ص۵۴۷تا۵۴۹.
