نقدی بر کتاب توهم خدا ریچارد داوکینز

آوای سنت : داوکینز در کتاب پندار خدا فصلی را به این امر اختصاص میدهد که چرا به احتمال قریب به یقین خدایی نیست. او نخست در این بخش، از برهان نامحتملی خدا با عنوان «بوئینگ ۷۴۷ غایی» (the ultimate Boeing 747) سخن به میان می آورد و آن را بهترین و متقاعد ترین دلیل برای الحاد میداند. به نظر او این استدلال، استوار و پاسخ ناپذیر است. بسیار جالب میباشد که هم متألهان و هم ملحدان برای اثبات نظر خود به این برهان متوسل شده اند!

برهان میگوید که وجود امور پیچیده نمیتواند حاصل تصادف باشد. تصادفی تلقی کردن وجود امور پیچیده، مساویست با قبول ساخته شدن تصادفی هواپیمای بزرگی همچون بوئینگ ۷۴۷ از آهن قراضه های داخل یک انبار. یعنی همانقدر که ساخته شدن بوئنگ ۷۴۷ از آهن قراضه ها نامحتمل هست، دقیقا همان قدر ایجاد یک امر بسیار پیچیده نیز نامحتمل میباشد.

با این فرق که متالهین با رد تصادف از این برهان نتیجه میگیرند که وجود این امور پیچیده، ناشی از خالقی هدفمند است.
از سوی دیگر، در نگاه زیست شناسانه داوکینز هر موجود پیچیده ای نتیجه تکاملی تدریجی است. با در نظر گرفتن این دو، داوکینز به این نتیجه میرسد که خدا نیز باید حاصل یک فرایند تکامل داروینی باشد!

پس داوکینز در این بخش میخواهد با پاسخ دادن به این پرسش معروف و مهم که «خدا را چه کسی آفریده است؟» به انکار وجود باری تعالی بپردازد. او با فراهم آوردن یک برهان میکوشد به مقصود خود برسد: «خدایی که قادر به طراحی هر چیزی باشد، به قدر کافی پیچیده خواهد بود»

این اشکال داوکینز، بیان دیگری از همان پرسش معروف است که «چه کسی طراح را طراحی کرده است ؟» گرچه این استدلال داوکینز ممکن است از لحاظ الاهیاتی، اشکالات پر شماری داشته باشد، ما بدون اینکه وارد به آن مباحث الاهیاتی شویم با رویکردی علم گرایانه، به اشکال «بی نهایت شدن تبیین ها» پاسخ میدهیم.

-اگر دانشمندان بتوانند نمونه مقبولی ارائه دهند که بدون نیاز به تبیین، به توضیح امور دیگر میپردازد، به راحتی استدلال داوکینز خدشه دار شده است. دانشمندان در مقابل اظهارات داوکینز «نظریه همه چیز» ( Theory of Everything) را مطرح میکند. آنان میکوشند با ارائه این نظریه (که بزرگترین مسئله فیزیک نوین است) هر چیزی را تبیین کنند. مک گراث ادامه میدهد که اگر این استدلال قدر و وزنی داشت، دانشمندان چنین تلاش گسترده‌ای نمی‌کردند و در همان آغاز تمام بنیاد کارشان با طرح مسئله «هر تبیین کننده‌ای نیاز به تبیین دارد» فرو می ریخت. همین مقدار نشان می‌دهد که تبیین ناپذیر بودن یک تبیین‌گر، از لحاظ منطقی و ادراکی ناسازگار نیست.
? ن.ک: مک‌گراث، ص۲۸، چاپ ۲۰۰۷

-گذشته از آن، این گزاره که «هر تبیین کننده ای نیاز به یک تبیین گر دیگر دارد» متوجه اشکالات فلسفی گوناگونیست. با توجه به دیدگاه فلسفه علم، باید مبادی تصدیقی هر علمی متکی به یک گزاره ای باشد که خود آن گزاره دیگر نیاز به تبیین نداشته باشد که نام آنرا گزاره اولیِ بدیهی می‌نامند. با نگاه نو صدرایی که علامه طباطبایی آنرا پی ریزی کرده است می‌توان اینگونه گفت که؛ تمام علوم که از سنخ حصول هستند باید متکی به یک گزاره از سنخ حضور شوند.

اما در ادامه داوکینز از بسیار پیچیده بودن خدا، نامحتمل بودن وجود او را نتیجه گرفته است. مک گراث پرسشی را در پاسخ مطرح می‌کند که چرا هر چیزی که پیچیده است باید نامحتمل باشد؟! اگر چنین باشد، باید «نظریه همه چیز» که بسیار پیچیده تر از نظریه های کوچک تر است، از همان آغاز نامحتمل تلقی شود. در نظریه فرگشتی داوکینز نیز با اینکه به وجود آمدن انسان، بسیار بسیار نامحتمل به شمار آمده، اما با این حال انسان به ورطه هستی گام نهاده و هم‌اکنون در حال زیستن است. استبعاد داشتن چیزی برابر با موجود نبودن آن نیست. به همین سبب، پرسش از محتمل بودن خدا را کنار بگذاریم و از بودن یا نبودن بالفعل خدا سخن بگوییم.
ر.ک: مک گراث، ۲۰۰۷، ص۲۸

-ضعف گفتار داوکینز وقتی بیشتر روشن می‌شود که به تبیین چیستی مفهوم خدا بپردازیم؛ داوکینز زعم کرده است که خدا یک موجود دارای ماهیت و مرکب می‌باشد در حالی که هیچ یک از متألهین این گفتار را ندارند، بل خدا را یک موجود در اوج بساطتت میدانند و براهینی بسیار دقیق در فلسفه های وجودی، مانند فلسفه صدرالمتالهین اقامه شده است. پس وقتی اشکال پیچیدگی گریبانگیر مفهوم خداست که آنرا یک امر مرکب و ذی اجزاء بدانیم.

?منابع:
۱. The Dawkins Delusion? Atheist Fundamentalism and the denial of the; McGrath,Alister E., 2007
۲.The Language of God; Collins, Francis S, New York, Free Press.
۳. The science of God; McGrath, Alister E., 2003
۴. The God Delusion, Dawkins, Richard, Oxford
۵. The Blind Wathmaker, 1986, New York, Norton