آوای سنت : شب پانزده شعبان یعنی شب برائت، شبی بسیار با فضیلت است. در احادیث مبارکه فضایل فراوانی بر آن وارد شده و اسلاف امت همواره قائل به فضیلت آن بوده اند.
این شب را «شب برائت» می گویند؛ زیرا در این شب انسان های بی شماری به رحمت خداوندی از جهنم نجات می یابند.
متاسفانه مردم در مورد شب برائت دچار افراط و تفریط هستند. بعضیها به طور کلی منکر فضیلت آن اند و احادیثی را که در فضیلت آن وارد شده همه را موضوع و ساختگی قرار می دهند، در حالی که بعض دیگر از مردم چنان قائل به فضیلت آن اند که برای به دست آوردن فضیلت آن مرتکب بدعات و رسومات خودساختۀ بی شماری می شوند و به عنوان عبادت، منکراتی را انجام می دهند که الامان والحفیظ.
نظر معتدل در این مورد این است که فضیلت این شب ثابت است، اما نه به درجۀ فرض و واجب بلکه مستحب می باشد. بنابرین نه انکار فضیلت آن درست است و نه اعمال و عبادات این شب را در درجۀ فرض و واجب قرار دادن صحیح می باشد.
? فضایل شب برائت از روی احادیث شریف ?
در مورد فضیلت شب برائت احادیث فراوانی روایت شده است. گرچه بعضی از این احادیث به اعتبار سند ضعیف اند، ولی چونکه در باب فضایل، احادیث ضعیف نیز قبول می شود (برای تفصیل، کتاب مولانا الیاس گمن «فضایل اعمال اور اعتراضات کا علمی جائزه» ص: ۱۲و۱۳ ملاحظه شود) و همچنین کثرت روایات و اسناد، ضعف حدیث را از بین می برد، و علاوه برآن تعامل امت و عمل پیرا بودن سلف صالح به قیام (عبادت) این شب نیز دلیل است که این احادیث شریف مقبول می باشند و اصل شب برائت ثابت است. چند احادیث شریف در ذیل روایت درج می شود:
?((حدیث اول:))
از حضرت عائشه رضی الله عنها مروی است که شبی رسول خدا صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ ارشاد فرمودند:
أَتَدْرِینَ أَیَّ لَیْلَهٍ هَذِهِ؟ قُلْتُ: اللهُ وَرَسُولُهُ أَعْلَمُ، قَالَ: هَذِهِ لَیْلَهُ النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ، إِنَّ اللهَ عَزَّ وَجَلَّ یَطْلُعُ عَلَى عِبَادِهِ فِی لَیْلَهِ النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ فَیَغْفِرُ لِلْمُسْتَغْفِرِینَ، وَیَرْحَمُ الْمُسْتَرْحِمِینَ، وَیُؤَخِّرُ أَهْلَ الْحِقْدِ کَمَا هُمْ.
قال الامام البیهقی: هَذَا مُرْسَلٌ جَیِّدٌ.
ترجمه: (ای عائشه!) آیا می دانی امشب چه شبی است؟ عرض کردم: خدا و رسولش بهتر می دانند. آنحضرت صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ فرمودند: این پانزدهمین شب شعبان است. در این شب خداوند بر بندگانش به نگاه رحمت می بیند، استغفار کنندگان را می بخشد و بر رحمت جویندگان رحمت می کند، و کینه توزان را به حال خود رها می نماید.
(شعب الایمان للبیهقی: رقم الحدیث ۳۵۵۴، جامع الاصول للسیوطی: رقم ۷۲۶۵، کنز العمال: رقم الحدیث ۷۴۵۰)
?(( حدیث دوم: ))
عن ابی بکر الصدیق عن النبی صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ قال: یَنْزِلُ اللهُ إِلَى السَّمَاءِ الدُّنْیَا لَیْلَهَ النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ فَیَغْفِرُ لِکُلِّ شَیْءٍ إِلَّا رَجُلٍ مُشْرِکٍ أَوْ فِی قَلْبِهِ شَحْنَاءُ. (شعب الایمان للبیهقی: رقم الحدیث ۳۵۴۶ ، مجمع الزوائد للبیهقی: ۱۲۹۵۷)
قال البیهقی: رواه البزار وفیه عبدالملک بن عبد الملک ذکره ابن ابی حاتم فی الجرح والتعدیل ولم یضعفه وبقیه رجاله ثقات.
(مجمع الزوائد للبیهقی: تحت الرقم ۱۲۹۵۷) قال المنذری: استاده لاباس به. ( الترغیب والترهیب: تحت الرقم ۴۱۹۰)
ترجمه: از حضرت ابوبکر صدیق رضی الله عنه روایت است که حضرت رسول الله صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ فرمودند: خداوند در شب پانزده شعبان به آسمان دنیا نظر رحمت می نماید و همه را می بخشاید، بجز کسی که به خدا شرک بورزد یا (نسبت به مسلمانی) در دل کینه داشته باشد.
?(( حدیث سوم: ))
وَعَنْ عَائِشَهَ عَنِ النَّبِیِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: «هَل تدرین مَا هَذِه اللَّیْل؟» یَعْنِی لَیْلَهَ النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ قَالَتْ: مَا فِیهَا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ: «فِیهَا أَنْ یُکْتَبَ کلُّ مَوْلُودٍ مِنْ بَنِی آدَمَ فِی هَذِهِ السَّنَهِ وَفِیهَا أَنْ یُکْتَبَ کُلُّ هَالِکٍ مِنْ بَنِی آدَمَ فِی هَذِهِ السَّنَهِ وَفِیهَا تُرْفَعُ أَعْمَالُهُمْ وَفِیهَا تَنْزِلُ أَرْزَاقُهُمْ».
(مشکوه المصابیح: رقم الحدیث ۱۳۰۵)
ترجمه: حضرت عائشه رضی الله عنها از حضرت رسول اکرم صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ روایت می کند که رسول خدا صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ فرمودند: (ای عائشه!) آیا می دانی در این شب یعنی پانزده شعبان چه واقع می شود؟ عائشه رضی الله عنها عرض نمود: ای رسول خدا ! چه واقع می شود؟ آنحضرت فرمودند: در این شب اسم تمام انسان های که در این سال پیدا می شوند و تمام کسانی که در این سال می میرند نوشته می شود. در این شب، اعمال بنی آدم بالا برده می رود و رزق مقررۀ انسانها فرستاده می شود.
?تذکر: از این حدیث بر می آید که در شب برائت، اسامی متولدین و متوفیان آن سال نوشته می شود، حالآنکه این امور قبلاً در لوح محفوظ نوشته شده اند، پس مراد از نوشتن آنها در این شب چیست؟
جواب این است که مراد از نوشتن آنها در این شب، آن است که اسامی آن اشخاص از لوح محفوظ فهرست گرفته می شود و به فرشتگان مربوطه واگذار می گردد. والله اعلم بالصواب.
?(( حدیث چهارم: ))
پیامبر صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ فرمودند:
أَتَانِی جِبْرِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ: هَذِهِ اللَّیْلَهُ لَیْلَهُ النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ وَلِلَّهِ فِیهَا عُتَقَاءُ مِنَ النَّارِ بِعَدَدِ شُعُورِ غَنَمِ کَلْبٍ، لَا یَنْظُرُ اللهُ فِیهَا إِلَى مُشْرِکٍ، وَلَا إِلَى مُشَاحِنٍ، وَلَا إِلَى قَاطِعِ رَحِمٍ، وَلَا إِلَى مُسْبِلٍ، وَلَا إِلَى عَاقٍّ لِوَالِدَیْهِ، وَلَا إِلَى مُدْمِنِ خَمْرٍ.
(شعب الایمان للبیهقی: رقم الحدیث ۳۵۵۶، الترغیب والترهیب للمنذری: رقم الحدیث ۱۵۴۷)
ترجمه: جبریل علیه السلام نزد من آمد و گفت امشب پانزدهم شعبان است. در این شب خداوند به تعداد موهای گوسفندان قبیله کَلْب، انسانها را از جهنم رها می سازد. ولی به سوی مشرک، کینه توز، قاطع رحم، اسبال کنندۀ ازار، نافرمان پدر و مادر و معتاد به شراب به دیدۀ رحمت نمی نگرد.
?(( شب برائت در نظر اکابر اُمت))?
?(۱) ـ تابعی جلیل القدر حضرت عطاء بن یسار رحمه الله می فرماید:
مَا مِنْ لَیْلَهٍ بَعْدَ لَیْلَهِ الْقَدْرِ أَفْضَلُ مِنْ لَیْلَهِ النِّصْفِ من شَعْبَانَ. (لطائف المعارف: ابن رجب حنبلی، ص ۱۵۱)
ترجمه: بعد از شب قدر، هیچ شبی از شب نیمۀ شعبان افضل تر نیست.
?(۲) ـ علامه ابن رجب حنبلی رحمه الله می فرماید:
لَیْلَهِ النِّصْفِ من شَعْبَانَ کَانَ التَّابِعُوْنَ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ کَخَالِدِ بْنِ مَعْدَانَ وَمَکْحُوْلٍ وَ لُقْمَانَ بْنِ عَامِرٍ وَ غَیْرِهِمْ ،یُعَظِّمُوْنَهَا وَ یَجْتَهِدُوْنَ فِیْهَا فِی الْعِبَادَهِ وَ عَنْهُمْ أَخَذَ النَّاسُ فَضْلَهَا وَ تَعْظِیْمَهَا. (لطائف المعارف، ابن رجب حنبلی: ص۱۵۱)
ترجمه: تابعین اهل شام، امثال امام خالد بن مَعْدَان و امام مَکْحُوْل، امام لقمان بن عامر و غیره تابعین بزرگوار رحمه الله علیهم شب نیمۀ شعبان را تعظیم نموده و در این شب به عبادت می کوشیدند. مردم فضیلت و تعظیم شب برائت را از ایشان اخذ کرده اند.
?(۳) ـ امام محمد بن ادریس شافعی رحمه الله می فرماید:
وَبَلَغَنَا أَنَّهُ کَانَ یُقَالُ: إنَّ الدُّعَاءَ یُسْتَجَابُ فِی خَمْسِ لَیَالٍ فِی لَیْلَهِ الْجُمُعَهِ، وَلَیْلَهِ الْأَضْحَى، وَلَیْلَهِ الْفِطْرِ، وَأَوَّلِ لَیْلَهٍ مِنْ رَجَبٍ، وَلَیْلَهِ النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ… وَأَنَا أَسْتَحِبُّ کُلَّ مَا حُکِیَتْ فِی هَذِهِ اللَّیَالِیِ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَکُونَ فَرْضًا.
(کتاب الام للشافعی: ج۱ ص۲۳۱، العباده لیله العیدین، السنن الکبرى للبیهقی: ج۳ ص۳۱۹)
ترجمه: بزرگان گفته اند که دعاء در پنج شب زودتر قبول می شود: شب جمعه، شب عید الاضحی، شب عید الفطر، اولین شب ماه رجب، و شب پانزدهم شعبان. و هرچه در مورد این شب بیان شده است من آنها مستحب می دانم نه فرض.
?(۴) ـ علامه زین الدین بن ابراهیم مشهور به ابن نجیم مصری حنفی رحمه الله می فرماید:
وَمِنْ الْمَنْدُوبَاتِ إحْیَاءُ لَیَالِی الْعَشْرِ مِنْ رَمَضَانَ وَلَیْلَتَیْ الْعِیدَیْنِ وَلَیَالِی عَشْرِ ذِی الْحِجَّهِ وَلَیْلَهِ النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ کَمَا وَرَدَتْ بِهِ الْأَحَادِیثُ وَذَکَرَهَا فِی التَّرْغِیبِ وَالتَّرْهِیبِ مُفَصَّلَهً.( البحر الرائق لابن النجیم: ج۲ ص۵۶)
ترجمه: عبادت ده شب پایانی رمضان، و شب های دو عید، ده شب (اول) ذی الحجه، شب نیمۀ شعبان همانگونه که در احادیث وارد شده است و علامه منذری به تفصیل در «الترغیب والترهیب» آورده از مستحبات می باشد.
?(۵) ـ خاتمه المحدثین حضرت علامه مولانا محمد انور شاه کشمیری رحمه الله می فرماید:
اِنَّ هٰذِهِ اللَّیْلَهَ لَیْلَهُ الْبَرَاءَهِ وَصَحَّ الرِّوَایَاتُ فِی فَضّلِ لَیْلَهِ الْبَرَاءَهِ. (العرف الشذی: ج۲ ص۲۵۰)
ترجمه: این شب، شب برائت است و روایات در مورد فضیلت شب برائت صحیح هستند.
?(۶) ـ حکیم الامت مجدد ملت حضرت مولانا محمد اشرف علی تهانوی رحمه الله می فرماید:
«در مورد شب برائت، اینقدر درست و اصل است که شب و روز نیمۀ شعبان دارای عظمت و برکت می باشد». (بهشتی زیور حصۀ ششم ص ۵۸)
?(۷) ـ شیخ الاسلام حضرت مولانا مفتی محمد تقی عثمانی دامت برکاتهم می فرماید:
«در مورد شب برائت روایات زیادی روایت شده است که اغلب آنها را علامه سیوطی رحمه الله در «الدُّر المنثور» گرد آورده است… با وجود ضعیف بودن این روایات، اهتمام ورزیدن به عبادت در شب برائت بدعت نیست؛ زیرا اولاً تعدُّد روایات و حیثیت مجموعی آنها دلالت دارد که فضایل لیله البراءه بی اصل نیست. ثانیاً تعامُل و اهتمام اُمت بر عبادت و شب بیداری در لیله البراءه همواره وجود داشته است، و این قاعده بارها گذشته است که هر حدیث ضعیفی که مؤید به تعامل باشد مقبول و پذیرفته خواهد بود. لهذا فضلیت لیله البراءه ثابت است، و تلاش افراد ظاهرپرست که فقط با توجه به ضعف اسناد می کوشند فضیلت آن را بی اساس قرار دهند درست نیست». (درس ترمذی: ج۲ ص ۵۷۹)
