تأملی در احکام و مناسک حج و مشاعره مقدسه (۳)

آوای سنت : مسجد الحرام بزرگترین مسجد مسلمانان است. ذکر این مسجد در قرآن کریم پانزده بار صورت گرفته است. این مسجد قبله‌گاه مسلمانان است. حق‌تعالی می‌فرماید:

قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّمَاء فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَهً تَرْضَاهَا فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَیْثُ مَا کُنتُمْ فَوَلُّواْ وُجُوِهَکُمْ شَطْرَهُ وَإِنَّ الَّذِینَ أُوْتُواْ الْکِتَابَ لَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّهِمْ وَمَا اللّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا یَعْمَلُونَ[البقره، ۱۴۴]

(ما گردانیدن رویت را به سوی آسمان می‌بینیم. پس تو را به قبله‌ای که بدان خشنود شوی برگردانیم. پس روی خود را به سوی مسجد الحرام کن و هر جا بودید روی خود را به سوی آن بگردانید. در حقیقت اهل کتاب نیک می‌دانند که این از جانب پروردگارشان و حق است و خدا از آن‌چه می‌کنند غافل نیست).

مسجد الحرام در حول و حوش کعبه بنا شده و در صدر اسلام مسجد بسیار کوچکی بود. خلیفه دوم اسلام عمر فاروق (رض) آن را توسعه داد و از آن زمان این مسجد پیوسته در حال توسعه بوده و این‌قدر بزرگ شده که اکنون می‌تواند میلیون‌ها نمازگزار را احتوا کند و در خود جای دهد.

مقدس ترین محل در روی زمین به گونه مطلق همین مسجد است. طاعت و عبادت در آن بسیار بیشتر از سایر اماکن فضیلت و اجر دارد. رسول گرامی اسلام(ص) هر نماز در این مسجد را معادل یک‌صدهزار نماز در غیر آن معرفی کردند که اشاره به فضل این مسجد دارد. ایشان فرمود: «نماز در مسجد من معادل هزار نماز است نسبت به سایر اماکن مگر مسجد الحرام که نماز در آن یک‌صد هزار برابر است». (مسند احمد، ج ۳ ص ۳۴۳)
هیچ مکانی در روی زمین شریف‌تر و مقدس‌تر از مسجد الحرام نیست. حق‌تعالی اطراف مکه را به خاطر مسجد الحرام حرمت گذاشته و حرم دانسته است.

علما حدود حرم مکی را این‌گونه محدد می‌کنند: از جهت مدینه “تنعیم” به فاصله سه مایل از مکه؛ از جهت یمن تا منطقه “أضاهلبن” که هفت مایل از مکه فاصله دارد؛ از جهت “جده” به فاصله ده مایل که آخر “حدیبیه” به حساب می‌آید؛ از طرف “جعرانه” تا شعب عبدالله بن خالد که نُه مایل می‌شود؛ از جهت عراق تا منطقه “جبل المقطع” که هفت مایل می‌شود. تمام این مناطق با تابلوهای نوشته شده به زبان‌های مختلف نشانه‌گذاری شده است.
یادمان باشد هر مایل ۱۸۴۸ متر می‌شود. (موسوعه فقهی کویتی، ج ۱۷ ص ۱۸۶)

و اما مشاعر مقدسه موجود در مسجد الحرام:

کعبه
در وسط مسجد الحرام کعبه یا بیت الله قرار دارد. کعبه به روایتی ابتدا توسط ملائکه و یا توسط آدم (ع) بنا شد. بعدها به علت سیلاب‌ها ویران گردید، و در زمان ابراهیم(ع) مجدداً قواعد آن کشف و بر آن کعبه بنا شد. در زمان حضرت رسول (ص) نیز کعبه مورد بازسازی قرار گرفت.

به کعبه بیت الله، بیت الحرام، بیت العتیق و بیت المعمور نیز می‌گویند. کعبه به شکل مکعب ساخته شده و دارای چهار ضلع است که به آن رکن می‌گویند. این چار رکن عبارتند از: رکن حجر، رکن عراقی، رکن شامی و رکن یمانی.

کعبه نزدیک به ۱۵ متر ارتفاع دارد. طولش ۱۱.۵۸ و عرضش ۱۰.۲۲ متر است. کعبه از سنگ‌های سخت، بزرگ و سیاه ساخته شده است. می‌گویند نخستین بار حضرت اسماعیل(ع) بر خانه کعبه پرده افکند، بعدها پرده داری به عنوان یک منصب قرار گرفت و قریشیان عهده‌دار آن شدند. در زمان حاضر پرده خانه کعبه سیاه است اما در طول تاریخ رنگ‌های دیگری هم داشته است.

حجر الأسود
سنگ سیاه یا حجر الأسود که به عنوان مبدأ طواف قرار داده شده است. این سنگ بر اساس روایت صحیح از بهشت نازل شده و ابتدا سفید بوده است. نبی مکرم فرمود: (حجر الأسود از بهشت نازل شده و بسیار سفید بود اما گناهان بنی آدم آن‌را سیاه کرد). (ترمذی، ج ۳ ص ۳۱۷)

بوسیدن حجر الأسود و لمس کردن را ثواب بسیار دارد. حاجی و معتمر و طواف کننده اگر می‌توانند حجر را برای در هر شوط ببوسند و یا لمس کنند و اگر این‌کار برای‌شان مقدور نیست، نباید برای بوسیدن و لمس حجر موجب ازدحام و آزار و اذیت مهمانان خانه خدا شوند، زیرا در چنین حالی گناهش از ثواب آن بیشتر خواهد بود.

حطیم یا حجر اسماعیل
عبارت از یک دیوار هلالی است که بین رکن عراقی و شامی قرار دارد. ارتفاع این دیوار یک متر و سی سانت است. این قسمت ابتدا جزئی از خانه کعبه بوده و چون پول بنای کعبه کمبود نمود، قریشیان نتوانستند آن‌را شامل کعبه سازند، اما اطراف آن‌را دیوار کردند. طواف کننده باید آن‌را نیز شامل طواف بسازد.

شاید حکمت در بیرون ماندن این قسمت از کعبه این باشد که درب خانه همیشه مسدود است و کسانی‌که آرزوی نماز در داخل کعبه را دارند، می‌توانند در این قسمت نماز بخوانند و نماز خواندن در این قسمت به معنی نماز خواندن در داخل کعبه است. ام‌المؤمنین عایشه صدیقه روایت نموده که پیامبر(ص) هنگامی‌که اراده دخول به خانه کعبه را می‌فرمود، در این منطقه نماز می‌خواند چون این قسمت قطعه‌ای از کعبه است.

حضرت رسول(ص) دوست داشتند این قسمت را نیز شامل کعبه بسازند، ولی نظر به مصلحت‌هایی که در آن زمان وجود داشت، از جمله نزدیک بودن مردم به عهد جاهلیت و امکان بروز مشکلاتی در این خصوص، از ضمیمه ساختن آن به خانه کعبه خود‌داری نمودند. بعدها خلفای اسلام هم این قسمت را به حال خود باقی گذاشته و شامل کعبه نساختند. از خوبی‌های دیگر “حطیم” یا “حجر اسماعیل” قرار گرفتن آن در زیر میزاب رحمت یا ناودان خانه کعبه است.

این قسمت را از آن‌ جهت حجر اسماعیل می‌گویند که ابراهیم (ع) آن‌را برای اسماعیل بنا نمود و بر آن سقفی اعمار کرد تا اسماعیل و گوسفندانش در آن قرار گیرند. بعضی از علما این حرف را قبول ندارند و می‌گویند این منطقه را از آن جهت حجر می‌گوید که توسط قریشیان زمانی‌که نتوانستند آن‌را شامل کعبه بسازند حجر کردند یعنی دیوار نمودند و آن‌را محجور یعنی ممنوع ساختند.

و از آن جهت حطیم می‌گویند که از خانه کعبه در واقع شکسته و جدا شده است. و یا این‌که محلی است که در صورت دعای مظلومان شوکت ظالمان بر اثر این دعا در این نقطه شکسته می‌شود.

به قلم: دکتر عبدالمجید صمیم