تأملی در احکام و مناسک حج و مشاعره مقدسه (۳)

آوای سنت : در قسمت اول تعدادی از مشاعر مقدسه موجود در مسجد الحرام را به معرفی گرفتیم. اینک قسمت دوم و معرفی مشاعر باقی مانده که در مسجد الحرام موقعیت دارند ولی توضیح داده نشده‌اند.

مقام ابراهیم(ع)
و آن عبارت از سنگی است که بر آن اثر فرو رفتگی دوپاست که می‌گویند قدمگاه حضرت ایشان است. طول و عرض سنگ ۴۰ سانتی و ارتفاع آن ۲۰ سانتی می‌شود. این سنگ از خانه کعبه ۱۳ متر فاصله دارد. ابتدا این سنگ متصل به خانه کعبه بود، اما به خاطر ایجاد وسعت در مطاف آن‌را از کعبه به این مقدار دور ساختند. در گذشته‌ها ابتدا بر آن بنایی مزین با آیات ساخته بودند، اما بعدها که ازدحام مردم زیاد شد، و مطاف خوردی می‌کرد آن‌ بنا را برداشتند و بر آن محفظه‌ای خاص که بیشتر آن شیشه است ساختند و در حال حاضر می‌توان ردّ پای ابراهیم خلیل(ع) را بر آن مشاهده نمود.

بر هر کسی که طواف می‌کند لازم است به حکم قرآن کریم و سنت پیامبر(ص) لازم است در این نقطه و یا اطراف آن، دو رکعت نماز طواف ادا نماید. حق‌تعالی فرمود:  «وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَیْتَ مَثَابَهً لِّلنَّاسِ وَأَمْناً وَاتَّخِذُواْ مِن مَّقَامِ إِبْرَاهِیمَ مُصَلًّى وَعَهِدْنَا إِلَى إِبْرَاهِیمَ وَإِسْمَاعِیلَ أَن طَهِّرَا بَیْتِیَ لِلطَّائِفِینَ وَالْعَاکِفِینَ وَالرُّکَّعِ السُّجُودِ» [البقره، ۱۲۵]

(و آن‌گاه که خانه را محل ثواب و امن برای مردم قرار دادیم، در مقام ابراهیم برای خود نمازگاهی برگیرید و به ابراهیم و اسماعیل فرمان دادیم که خانه مرا برای طواف کنندگان و معتکفان و رکوع و سجود کنندگان پاکیزه کنید).

پیامبر اسلام (ص) نیز همواره در این نقطه نماز می‌گذارد. از جابر بن عبدالله(رض) روایت شده که رسول الله(ص) وقتی از طواف خانه فراغت یافتند، در مقام ابراهیم نماز خواندند. (سنن ابن ماجه، ج۴ ص ۱۸۴).

چاه زمزم
و آن عبارت از چاه آبی است که در داخل مسجدالحرام و در نزدیکی مقام ابراهیم(ع) قرار دارد. فاصله این چاه از کعبه مشرفه ۲۱ متر از جهت شرقی یا رکن حَجَر است. تاریخ این چاه به حد اقل دوهزار سال قبل از میلاد می‌رسد، زمانی‌که ابراهیم خلیل(ع) همسر خود هاجر و فرزندش اسماعیل(ع) را در مکه که در آن زمان منطقه‌ای خشک و بی آب و علف و در میان کوه‌های داغ و سوزان قرار داشت، رها نمود و خود به فلسطین بازگشت. در آن زمان هاجر به دنبال آب میان صفا و مروه می‌دوید چون خود و فرزند کوچکش اسماعیل(ع) تشنه لب بودند. زمانی‌که بازگشت صدای پر زدن‌های جبرئیل(ع) را شنید. هاجر خطاب به جبرئیل(ع) گفت اگر خیری در تو هست برای ما آبی فراهم کن. این بود که جبرئیل(ع) پای خود را بر زمین کوبید و آبی گوارا از زمین فوران نمود و هاجر که بسیار خوشحال شده بود گفت: “زم زم زم زم” که به زبان سریانی است، یعنی جمع شو! و در عین زمان تلاش می‌کرد آب را با خاک موجود در آن‌جا احاطه نماید. از این جهت می‌توان این چاه را معجزه اسماعیل ذبیح(ع) دانست.

عمق این چاه سی متر است که دوازده متر آن چاه عادی است و متباقی در عمق صخره‌ها و سنگ‌هاست. و در آن چشمه‌های آب گوارای بسیاری قرار دارد که همواره چاه را پر از آب می‌سازند. تحقیقات و مطالعات انجام شده بر این چاه نشان می‌دهد که از چشمه‌های داخل چاه در هر ثانیه بین ۱۱ تا ۱۸ لیتر آب فوران می‌کند که در مقیاس با سایر چاه‌ها مقدار زیادی است.

در مورد آب زمزم علاوه بر این‌که تحقیقات علمی، گوارا بودن و استثنایی بودن آن‌را ثابت می‌سازد، احادیث بسیاری در فضل آن نیز وارد شده است از جمله این‌که پیامبر(ص) فرمود:  «زمزم به هدفی است که نوشیده می‌شود» (ابن ماجه، ج۴ ص ۲۴۹)

یعنی هر کس به هر نیتی که این آب را بنوشد همان نیت او بر آورده می‌شود. در روایتی دیگر نبی مکرم(ص) برای کسی‌که تب داشت فرمود:
«تب از فیح جهنم است، پس آن‌را با آب زمزم فرونشانید».

این حدیث نشان می‌دهد که آب زمزم برای از بین بردن تب بسیار مفید است. و فرمود: «آب زمزم مبارک است. این آب طعام و شفای بیماری‌هاست» و فرمود: «بهترین آب روی زمین آب زمزم است، در آن طعام گرسنه و شفای بیماری است». زمانی‌که حادثه شق الصدر اتفاق افتاد و سینه رسول الله(ص) توسط فرشتگان باز شد و قلب‌شان شستشو گردید، این شستشو با آب زمزم صورت گرفته است. (صحیح ابن خزیمه، ج۱ ص ۱۸۶)

محل چاه زمزم در ما قبل اسلام گم شده بود تا این‌که توسط عبدالمطلب جد پیامبر(ص) بر اثر خوابی که دید و از طریق تفحصاتی که انجام داد کشف شد. برخی از علما بر این نظرند که کشف شدن محل چاه زمزم یکی دیگر از نشانه‌های تولد و بعثت پیامبر(ص) بوده است.

ملتزم
میان رکن حجر الأسود و درب خانه کعبه که ۲ متر است به نام “ملتزم” شناخته می‌شود. این منطقه محل قبولی دعاست. روایاتی وجود دارد که رسول الله(ص) و اصحاب شان در این منطقه صورت و سینه و دو زراع خود را به دیوار خانه کعبه می‌چسپانیدند و دعا می‌کردند. اگر در آن‌جا جای نبود، می‌شود در زیر دوازه خانه کعبه تا به حطیم، سینه و صورت و بازوان خود را به دیوار خانه کعبه چسپاند و دعا نمود. از عبدالرحمن بن صفوان روایت شده زمانی‌که مکه فتح شد من لباس‌های خود را پوشیدم تا ببینم رسول گرامی(ص) چه‌کارهایی را انجام می‌دهند. زمانی‌که رفتم دیدم ایشان و اصحاب‌شان صورت‌ها و سینه‌های خود را به دیوار خانه در فاصله ما بین دروازه و حطیم چسپانیدند در حالی پیامبر (ص) در وسط‌شان قرار داشت. (سنن ابوداود، ج ۳ ص ۳۷۷)

مستجار
و آن منطقه‌ای است میان: “رکن حطیم” و “رکن یمانی” نزدیک رکن یمانی. این منطقه را از آن‌جهت “مستجار” می‌گویند که در این منطقه انسان با دعا و نیایش و طلب مغفرت می‌تواند گناهان خود را مورد غفران الهی قرار دهد. برخی از منابع ذکر می‌کنند که درست پشت درب کنونی خانه از جهت دیگر، درب دیگری بوده که میان آن در و رکن یمانی منطقه‌ای بوده به نام “مستجار” مثلی که در میان رکن حجر و درب خانه کعبه به نام “ملتزم” شناخته می‌شود.

صفا و مروه
صفا به معنی سنگ عریض لغزنده است. مروه نیز به معنی سنگ سفید برّاق و سخت است. صفا و مروه قبلاً دو کوه کوچک بودند که قبلا در خارج مسجد الحرام قرار داشتند. صفا به کوه “ابوقبیس” متصل بوده و مروه به کوه “قعیقعان”. در صدر اسلام در این دو منطقه خانه‌های مسکونی فراوانی بوده است. “دار ارقم بن ابی الأرقم” و “دار السائب بن ابی السائب” در این منطقه قرار داشته است. بعد از توسعه حرمین شریفین در زمان حکومت آل سعود صفا و مروه از کوه‌های مادر جدا شدند و خانه‌های اطراف خریده شده و ضمیمه مسجد الحرام گردیده است. اکنون این دو کوه در داخل مسجدالحرم واقعند، زیرا مسجد الحرام به حدی بزرگ شده که مناطق وسیعی از شهر مکه را نیز در بر گرفته است.

در تاریخ آمده که هاجر اولین کسی است که در میان صفا و مروه به دنبال آب سعی کرده است. زمانی‌که خود و فرزندش اسماعیل(ع) در این منطقه تشنه شدند، او به دنبال آب میان دو کوه صفا و مروه می‌دوید، و سعی می‌کرد، تا این‌که بالآخره آب زمزم از زمین طوری که قبلاً تذکر دادیم بیرون شد. سعی هاجر میان صفا و مروه و دوش او نیز هفت بار بود. فاصله میان صفا و مروه ۳۷۵ متر است.

ذکر صفا و مروه در قرآن کریم هم رفته است. حق‌تعالی در مورد این منطقه و لزوم سعی میان آن‌دو می‌فرماید:
«إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَهَ مِن شَعَآئِرِ اللّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلاَ جُنَاحَ عَلَیْهِ أَن یَطَّوَّفَ بِهِمَا وَمَن تَطَوَّعَ خَیْراً فَإِنَّ اللّهَ شَاکِرٌ عَلِیمٌ» [البقره، ۱۵۸] (همانا صفا و مروه از جمله شعائر خدا هستند پس هر کس که حج خانه را بکند و یا عمره نماید گناهی نیست اگر در میان آن دو طواف کند و هرکس خیری را تطوع نماید پس الله شکرگزار و داناست).

حجاج خانه کعبه و معتمران باید میان این دو کوه سعی نمایند و این سعی جزئی از مناسک حج به شمار می‌رود. در حال حاضر مسعی شاهد توسعه و عمران بسیاری شده و در چهار طبق بنا شده که یکی از این طبق‌ها پشت بام است. در هر طبق که حجاج سعی نمایند، بنا بر فتوای علمای حرمین سعیش ادا می‌گردد و جواز دارد.

به قلم: دکتر عبدالمجید صمیم