ترکمنان و ده اعتراف رضاخان

آوای سنت : در نظر رضاخان، ترکمنان افرادی عقب مانده از فرهنگ و تمدن، اشرار و قطاع الطرق تلقی می شد، اما با اولین ورود به ترکمن صحرا، بویژه بازدید از کوموش دپه و اقامت در منزل “آشور خزین”، که از افراد مشهور آن سامان بود، نگاهش بکلی تغییر کرد.لذا مجبور شد از پیشرفت و مدنیت ترکمنان مطالبی را بر زبان آورده، در شرح سفر خود به سال ۱۳۰۵ش بنگارد:

اول: خانه های زیبا
او با دیدن خانه های چوبی دو طبقه، که با رنگ های متنوع و چشم نواز چوب بست ها و دیوار اتاق ها و سقف عمارت ها، اعتراف می کند که خانه های ترکمنان، به مانند دهکده های اروپایی ها، زیبا و پر جلوه می باشد.
اعتراف دوم: شهرسازی اصولی
رضاخان، با مشاهده شهر کوموش دپه، متوجه اصول پیشرفته ی شهرسازی ترکمنان گشته، چنین نوشته است:” کوموش دپه، دارای ۳۰۰۰خانوار است و به ۱۱ محله تقسیم شده و در هر محله مسجدی است که همه از چوب ساخته شده، مگر دوتای آنها که از سنگ[داش مسجد] و دارای استحکام است.” خیابان بندی اصولی کوموش دپه نیز از نگاه رضاخان را گرفته بود:” خیابان شوسه، از وسط می گذرد که دیوار چوبی آن را از خانه ها جدا می سازد”.
اعتراف سوم: اثاثیه های شیک اروپایی
اثاثیه نو و تازه منزل ترکمنی توجه او را جلب کرده به ناچاز زبان به تمجید می گشاید و می گوید:” طرز و ترتیب اثاثیه اتاق ها ظریف و تازه بود. قالی های ترکمانی با مبل های مد روسیه مخلوط گشته، و تصاویر و پرده هایی به دیوارها آویخته بود.”
اعتراف چهارم: بهداشت ترکمنان
او سلیقه صاحب خانه ترکمن را ستوده، از اینکه در منازل ترکمنان حمام وصل به خانه باشد، اسباب شگفتی او را فراهم می نماید:”چیزی که بیشتر سلیقه صاحبخانه را تایید می کرد این بود که حمام را هم ضمیمه عمارت کرده بود، و فراموش نکرده بود که شست و شو و نظافت شرط اول زندگانی یشری است”
اعتراف پتجم: اعتراف تلخ
ملاحظه زندگی متمدنانه ترکمنان در خواجه نفس، امچه لی و بویژه کوموش دپه، زبان به اعترافی تلخ گشوده، می نویسد: “بر خلاف، صفحه ی مازندران(استان زادگاهش) و خط سیری را که ما طی کرده ایم، این شرط اولیه و اصلی[بهداشت و نظافت] مطلقا” مورد رعایت اهالی واقع نشده است.
اعتراف ششم: مردمانی بدون گدا
او متوجه می گردد که در بین ترکمنان، هیچ گدائی یافت نمی شود. این ویژگی را او چنین توصیف می نماید:
” میان اهالی[ترکمان] گدایی و سوال[درخواست کمک] عیب است در این قریه[کوموش دپه] هیچ گدا دیده نمی شود”
اعتراف هفتم: خدمت بی مزد علماء
رضاخان در امور مذهبی ترکمنان دقیق شده، اعتراف می کند که علمای ترکمن، اهل انحصار و جنجال و یا مزد بگیری نیستند(در قیاس با مناطق غیر ترکمن نشین).
اعتراف هشتم: نبوغ آموزشی
او در بازدید از مدارس تازه تاسیس، به استعداد یادگیری نوباوگان ترکمن اعتراف نموده، دو نمونه متن دکلمه آنان را در سفرنامه خود به عنوان احترام به مدرسه و تربیت محصلین، می آورد و اضافه می کند:” تا بر همه معلوم باشد که اگر اشرار تراکمه را امر به قلع و قمع دادم، در عوض مدار تربیتی آنها کاملا مورد قدر شناسی است”
این چنین است که استعداد ذاتی و توانمندی علمی مردمان این خطه همواره زبانزد بوده و هست. به گونه ای که در هر رشته ای ترکمنان حضور فوق العاده دارند از جمله در پزشکی سرشناس می باشند.
اعتراف نهم: کشاورزی موفق
رضا خان متوجه این حقیقت شد که ترکمنان نه تنها زندگی فقیرانه ندارند، بلکه افراد متمولی هستند آنان تولید کنندگان پنبه، گندم و جو هستند که هر سه جزو کالاهای استراتژیک است. دیدن خانه های آباد و شهرهای تمیز با ساختار اصولی حکایت از بنیه ی قوی اقتصادی ترکمنان می کرد.
اعتراف دهم:تجارت سودمند
رونق تجارت ترکمنصحرا بویژه کوموش دپه، چشم او را گرفت، تجارت فوق العاده سودمند ترکمنان با روسیه(مسکو، آستراخان و بادکوبه و…) و استان های گیلان و مازندران موجب حقد و حسد رضا خان گردید، به گونه ای که پس از آن، تجارت کوموش دپه و خواجه نفس با خارج از کشور قطع شد و صنعت ماهیگیری(ش
یلات)هم در انحصار دولت در آمد، به گونه ای که صیادان ترکمن مورد تعقیب و شکنجه و کشتار حکومت واقع شده، شغل خود را از دست دادند.
لذا در نتیجه سیاست های رضاخان و پسرش کوموش دپه از هر جهت محاصره شده، فقر و فلاکت جای تجارت، صیادی و ثروت را گرفته ، موقعیت طلایی خود را از دست داد. چنان از رونق بر افتاد که حتی پس از استان شدن گلستان نیز مدتها فقط یک بخش محروم کم اهمیت باقی ماند و حتی پس از شهرستان شدن، هرگز به دوران اوج تجارت و ترقی و تمول باز نگشت.

نویسنده : دکتر اراز محمد سارلی
?️ تصویر: بازدید رضاخان از کوموش دپه۱۳۰۵