آوای سنت : حب استطلاع صفتی ارزنده و نیکوست. بزرگان از این صفت بر خوردارند. انسان فهیم و دانا پیوسته دوست دارد بداند. او در مورد همه چیز دست به موشکافی و تحقیق و مطالعه و پرس‌وپال می‌زند.
لیکن حب استطلاع با فضولی متفاوت است. تفاوت عمده در این است که حب استطلاع علاقه یک انسان برای دانستن است، دانستن همه چیز، دانستن به منظور دانش اندوزی و علم گستری. اما فضولی عبارت از دخالت در امور دیگران و سرکشی در زندگی سایرین است. پس در حب استطلاع هدف، دانستن به منظور دانش است، اما در فضولی دانستن به منظور دخالت و وارد کردن ایرادات و خرده‌گیری است.
ما مأموریم تا بدانیم. قرآن کریم به ما این فرمان را می‌دهد. “اقرأ” که به معنی خواندن است، هدف از آن دانستن است، دانش گستری. و حتی حق‌تعالی وقتی فرمان می‌دهد تا اگر چیزی را نمی‌دانیم از کسانی که می‌دانند در مورد آن مجهول خود سوال کنیم:
{وَمَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِکَ إِلاَّ رِجَالاً نُّوحِی إِلَیْهِمْ فَاسْأَلُواْ أَهْلَ الذِّکْرِ إِن کُنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ} [النحل، ۴۳] (و ما پیش از تو نفرستادیم مگر مردانی را که به آن‌ها وحی نمودیم، پس از اهل ذکر سوال کنید اگر نمی‌دانید).
عین این محتوا در آیه هفتم سوره مبارکه انبیا نیز با عین کلمات و جملات و عین مفهوم تکرار و تبیین شده است.
این‌ها همه به اضافه مقام و منزلتی است که از سوی آیات قرآنی برای انسان‌های عالم و آگاه بیان شده است.
با این‌حال برخی از مردم تجسس می‌کنند، یا تتبع عورات می‌نمایند. هم قرآن کریم و هم سنت نبوی (ص) از چنین اعمالی نهی به عمل آورده اند. حق‌تعالی در آیه ۱۲ سوره مبارکه حجرات در ضمن بیان برخی از رویکردهای زشت و پلشت از تجسس نیز نهی نموده و فرموده است:
{یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیراً مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا یَغْتَب بَّعْضُکُم بَعْضاً أَیُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَن یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتاً فَکَرِهْتُمُوهُ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَّحِیمٌ} [الحجرات، ۱۲]
(ای آنانی که ایمان آورده‌اید، از بسیاری گمان‌ها اجتناب نمایید که برخی از گمان‌ها گناه است، و تجسس نکنید، و هیچ یکی از شما غیبت دیگری را نکند، آیا یکی از شما دوست دارد گوشت برادر مرده خود را بخورد؟ پس بد بردید، و خدای را پروا کنید که الله بسیار توبه پذیر و مهربان است).
محور این آیه صفات ناپسند و شیطانی است، صفاتی که بر اثر وسوسه‌های شیطان رجیم در انسان‌ها بروز می‌کنند. در میان این صفات یکی هم تجسس است. حق‌تعالی از این‌که کسی از دیگر تجسس کند نهی به عمل آورده است.
منظور از تجسس سرکشی و دانستن امور خاصه مردم است، این کار از طریق فضولی بروز می‌کند. هر کس حریم خصوصیِ دارد که باید مورد احترام دیگران قرار داشته باشد. هیچ‌کس حق ندارد در حریم خصوصی مردم سرَک بکشد. پروردگار عالم در مقام تبیین اهمیت احترام به حریم خصوصی مردم چنین فرموده است:
{یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُیُوتاً غَیْرَ بُیُوتِکُمْ حَتَّى تَسْتَأْنِسُوا وَتُسَلِّمُوا عَلَى أَهْلِهَا ذَلِکُمْ خَیْرٌ لَّکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ} [النور، ۲۷] (ای آنانی‌که ایمان آورده‌اید، به هیچ خانه‌ای غیر از خانه خود داخل نشوید تا که اجازه بگیرید و بر اهل آن سلام بفرستید. این برای شما بهتر است تا که یاد آورید).
خانه انسان بزرگترین حریم خصوصی انسان است. این حریم خصوصی باید مورد اکرام و احترام همه بدون استثناء قرار گیرد. ولو انسان در درون خانه خود بدترین انواع گناه را انجام دهد، کسی حق ندارد بدون اجازه و سلام وارد منزل مسکونی کسی بشود و اگر شد صاحب خانه حق هر نوع عکس العملی را دارد.
در یکی از روایات داریم که اگر کسی از شکاف خانه دیگری درون منزل کسی را نگاه کند، و صاحب خانه با استفاده از دشنه و سیخی چشم او را کور کند، حق دارد و صاحب چشم حق هیچ‌گونه شکایتی را دارا نمی‌باشد.
بدترین نوع تجسس، جستجو در مورد نکات منفی زندگی دیگران است. پیامبر اسلام (ص) از این رویکرد به نام “تتبع عورات المسلمین” یاد نموده آن‌را به شدت محکوم کرده و از ارتکاب آن نهی فرموده‌اند:
«یا معشرَ من آمنَ بلسانِهِ ولم یدخُلِ الإیمانُ قلبَهُ، لا تغتابُوا المسلمین، ولا تتبِعوا عوراتِهم، فإنَّه من اتَّبعَ عوراتِهم یتَّبعِ اللهُ عورتَهُ، ومن یتَّبعِ اللهُ عورتَهُ یفضَحْهُ فى بیتِه» (سنن ابی داود، ج ۷ ص ۳۴۲)
(ای جماعتی که به زبان خود ایمان آورده و هنوز ایمان وارد قلبش نشده است! غیبت مسلمانان را نکنید و در امورپوشیده و پنهان آن‌ها جستجو ننمایید که هر کس عورات مسلمین را جستجو کند، خدای تعالی عوراتش را جستجو می‌کند، و هر کس خداوند (ج) عورتش را جستجو کند، او را در خانه‌اش رسوا می‌سازد).
این حدیث به وضوح بیان می‌دارد که جستجوگران از عورات مردم کسانی‌اند که ایمان در دل‌های شان داخل نشده است. چنان‌که اشاره به عذاب و کیفر کسانی دارد که در امور خاصه مردم سرک می‌کشند و تجسس می‌نمایند. و این‌که خداوند (ج) چنین انسان‌های فضولی را رسوای عام و خاص می‌سازد.
در حدیثی دیگر فرمود:
«منْ حُسْنِ إِسْلَامِ الْمَرْءِ تَرْکُهُ مَا لَا یَعْنِیهِ» (ابن ماجه ج ۵ ص ۱۱۹)
(از خوبی اسلام کسی کنار گذاشتن اموری است که به شخص مربوط نیست).
و در حدیثی دیگر معیار اسلامیت شخص را عدم آزار رسانیدن به دیگران از طریق دست و زبان بر شمرده فرمود:
«الْمُؤْمِنُ مَنْ أمِنَهُ النَّاسُ، وَالْمُسْلِمُ مَنْ سَلِمَ الْمُسْلِمُونَ مِنْ لِسَانِهِ وَیَدِه» (موارد الظمآن، ج ۱ ص ۱۲۹)
(مؤمن کسی است که مردم از او در امان باشند، و مسلمان کسی است که مسلمانان از شر زبان و دستش سالم بمانند).
بر اساس آن‌چه گفتیم هیچ انسانی حق ندارد در زندگی مردم تجسس کند و در حریم خصوصی کسی سرَک بکشد و سپس با یافتن عیبی آن شخص را رسوا نماید که اگر چنین کند قطعاً که خدای تعالی او را رسوای عام و خاص می‌سازد.
شکی نیست که از جمله مهمترین مصادیق تجسس و تتبع عورات مسلمین، استفاده از پدیده هک برای وارسی و بررسی حساب‌های خاص دیگران در فیسبوک، تلگرام، واتساپ، وایبر، توییتر و انستاگرام است. برخی از انسان‌ها متأسفانه تلاش می‌کنند وارد حساب‌های کاربری کاربران فضای مجازی شده، با دست بازی‌ها و هک و خوانش پیام‌های دیگران و انجام چت‌های ناروا تلاش کنند با آبروی دیگران بازی نمایند. این عیناً از مصادیق بارز تجسس و تتبع عورات مسلمین است. یک انسان مسلمان و کلاً هر انسانی به قطع نظر از دین و آئینش می‌داند که چنین عملی زشت و پلشت است و انسان‌های با وقار و ارزشمند هیچ گاهی در امور دیگران تجسس نمی کنند.
