مصرف‌زدگی ، نگاه اخلاقی اسلامی
آوای سنت : امروزه بسیاری از مردم با بحران مصرف و گرانی و درآمد اندک و کاهش قدرت خرید روبرو هستند و پایبندی به اخلاق و ارزش‌های والای اسلامی بهترین راهکاری است که ما را از خطر افتادن در چنگال اندوه و نگرانی و دام شیطان برای ناامید و دلسرد کردن از رحمت خدا نگه می‌دارد. اعتدال و میانه‌روی مسلمانان یعنی آنان میان دنیا و آخرت بدون افراط و تفریط و بدون اسراف و خساست تعادل برقرار می‌کنند و خدای متعال می‌فرماید:
«وَابْتَغِ فِیمَا آتَاکَ اللهُ الدَّارَ الآَخِرَهَ وَلاَ تَنسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنْیَا وَأَحْسِنْ کَمَا أَحْسَنَ اللهُ إِلَیْکَ وَلاَ تَبْغِ الْفَسَادَ فِی الأَرْضِ إِنَّ اللهَ لاَ یُحِبُّ الْمُفْسِدِینَ» [قصص:٧٧].
و در آنچه خداوند بر تو بخشیده است، سرای آخرت را بجوی [و در عین حال] بهره‌ات را از دنیا هم فراموش مکن، و هم‌چنان که خداوند به تو نیکی کرده است، نیکی کن، و در این سرزمین فتنه و فساد مجوی که خداوند تبهکاران را دوست ندارد.
امام علامه ابن کثیر در تفسیر این آیه می‌گوید: یعنی مال و نعمتی که خداوند به تو بخشیده است در راه اطاعت پروردگار و نزدیکی او به کار گیر و بهره‌ی خود از دنیا را فراموش مکن: چیزهایی که خداوند برایت مباح کرده است انواع خوراک و نوشاک و پوشاک و مسائل مربوط به زناشویی. پروردگارت بر تو حقی دارد و نفست نیز بر تو حق دارد.
بسیاری از مردم امروزه از گرانی کالا و بالا بودن قیمت و درآمد اندک رنج می‌برند؛ این امر انسان‌ها را با مشکلات زیادی روبرو کرده است و می‌رود که ایمان آنها را نشانه رود و آنان را از قسمتی که خدا برایشان تعیین کرده است ناخشنود کند.
ترمذی به روایت از انس بن مالک رضی الله عنه آورده است: در دوران رسول خدا گرانی شایع شد و مردم گفتند: ای رسول خدا کالاها گران شده است برای ما قیمت تعیین کن. [به تجار امر کن قیمت‌ها را بالا و پایین نکنند] فرمود: “إن الله هو المسعر القابض الباسط الرازق، وإنی لأرجوا أن ألقى الله ولیس أحد منکم یطلبنی فی دم ولا مال”.
گرانی و ارزانی به دست خداوند است اوست که کاهنده و افزاینده‌ی روزی است و من امیدوارم در حالی به دیدار خداوند بروم که هیچ کس نسبت به مال و جانش از من طلبی نداشته باشد. [دوست ندارم با تعیین قیمت ذمه‌ی کسی بر گردنم بماند] رسول خدا برای مردم قیمت‌گزاری نکرد تا به آنان بفهماند که به میزان ایمان و نزدیکی به خدا قیمت‌ها بالا و پایین می‌شود و برکت در میان مردم می‌ماند: “وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَیْهِمْ بَرَکَاتٍ مِّنَ السَّمَاءِ وَالأَرْضِ وَلَکِن کَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا کَانُوا یَکْسِبُونَ” [أعراف: ۶٩]. و اگر اهل آن شهرها ایمان آورده و تقوا پیشه کرده بودند، بر آنان [درهای] برکات آسمان و زمین می‌گشودیم، ولی [آیات و پیام‌های ما را] دروغ انگاشتند، آنگاه به خاطر کار و کردارشان ایشان را فروگرفتیم.
ابن قدامه در المغنی می‌گوید: برخی گفته‌اند: قیمت‌گزاری سبب گرانی می‌شود زیرا وقتی فروشندگان از قیمت آگاه شوند آن را به اجبار نمی‌فروشند و هر کس کالایی داشته باشد آن را پنهان می‌کند و نیازمندان که چیزی نمی‌یابند مجبور می‌شوند آن را با قیمت بالاتری بخرند. بنابراین گرانی رواج می‌یابد و هر دو طرف زیان می‌بینند: صاحبان مال چون نمی‌توانند کالایشان را بفروشند و خریداران که کالا را با قیمت گران می‌خرند.
اسلام اصول و مقرراتی در زمینه‌ی مصرف وضع کرده است که مراعات آن از بسیاری از بحران‌ها و قحطی‌ها که در جوامع اسلامی رخ می‌دهد جلوگیری می‌کند. از جمله‌ی این ضوابط:
١-شناخت این امر که نعمت‌هایی که خدا بر بشر ارزانی داشته است مخصوص یک گروه نیست و اگر در دست گروه مشخصی قرار دارد دیگران هم در آن حقی دارند. مال از آن خداست و انسان در آن جانشین خدا است. از این رو مسلمان حق ندارد در مصرف زیاده‌روی کند.
٢-مصرف عبادت است و همان گونه که درباره‌ی عبادات و معاملات اوامری وجود دارد، در باب مصرف و انفاق نیز وجود دارد که لازم است انسان در چارچوب امر خدا و بدون زیاده‌روی در مال حلال یا حرام به آن پایبند باشد. خدای متعال می‌فرماید: “وکُلُوا وَاشْرَبُوا وَلاَ تُسْرِفُوا إِنَّهُ لاَ یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ” [أعراف:٣١].
و بخورید و بیاشامید ولی اسراف مکنید چرا که او اسرافکاران را دوست ندارد.
٣-مصرف کردن تا زمانی که در چارچوب شرع باشد و به کسی زیان نرساند امری نیکو پسندیده است و قرآن کریم به کسانی که می‌خواهند حلال و پاکی‌ها را بر دیگران حرام کنند خرده می‌گیرد و می‌فرماید:
“قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَهَ اللهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالْطَّیِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیَاهِ الدُّنْیَا خَالِصَهً یَوْمَ الْقِیَامَهِ کَذَلِکَ نُفَصِّلُ الآَیَاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ” [أعراف: ٣٢].
بگو چه کسی زینت الهی را که برای بندگانش پدید آورده، و رزق پاکیزه او را حرام کرده است؟ بگو اینها در زندگانی دنیا برای مؤمنان [و نامؤمنان] است و در روز قیامت نیز خاص مؤمنان است، بدین‌سان آیات خود را برای اهل معرفت به روشنی بیان می‌کنیم.
۴-اسلام بر اعتدال و میانه‌روی در بخشش و مصرف تشویق می‌کند و از اسراف و زیاده‌روی باز می‌دارد:
“یَا بَنِی آدَمَ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ وکُلُوا وَاشْرَبُوا وَلاَ تُسْرِفُوا إِنَّهُ لاَ یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ” [أعراف:٣١]. تنها با قناعت و انگیزه‌ی درونی و ایمانی می‌توان به این شیوه پایبند بود.
ای فرزندان آدم زینت [ پوشاک] خود را در هر مسجد برگیرید و بخورید و بیاشامید ولی اسراف مکنید چرا که او اسرافکاران را دوست ندارد.
۵-مصرف در اسلام اولویت‌هایی دارد که باید رعایت شود؛ مسلمان از رفع نیازهای خود آغاز می‌کند سپس به نیازهای خانواده و نزدیکان و نیازمندان می‌پردازد. رسول خدا می‌فرماید: از خود آغاز کن و بر خود بخشش داشته باش و اگر چیزی افزون بر آن یافتی برای خانواده مصرف کن و افزودن بر آن را برای نزدیکان و آنگاه برای دیگر نزدیکان و به همین ترتیب به اطرافیان ببخش.
۶-مسلمان باید نخست نیازهای ضروری زندگی را تأمین کند؛ چیزهایی مانند خوراک و نوشاک که ادامه‌ی زندگی بدون آن ممکن نیست. در مرحله‌ی بعد حاجیات یا نیازهای رده‌ی دوم قرار دارد؛ یعنی چیزهایی که در رفع مشکلات به انسان کمک می‌کند و در مرحله‌ی سوم تحسینات یعنی چیزهایی که به خوشی‌ها و زیبایی‌های زندگی مربوط است و باید بدون اسراف و زیاده‌روی به آنها بپردازد.
میزان مصرف و انفاق بر خود و خانواده و نیازمندان باید به اندازه‌ی توان مالی شخص باشد که خداوند کسی را بیش از توانش مکلف نمی‌کند:
“لِیُنْفِقْ ذُو سَعَهٍ مِّن سَعَتِهِ وَمَنْ قُدِرَ عَلَیْهِ رِزْقُهُ فَلْیُنْفِقْ مِمَّا آتَاهُ اللهُ لاَ یُکَلِّفُ اللهُ نَفْسًا إِلاَّ مَا آتَاهَا سَیَجْعَلُ اللهُ بَعْدَ عُسْرٍ یُسْرًا” [طلاق: ٧]
تا توانگر بر وفق توان خود خرج کند و کسی که روزی‌اش تنگ شده است، در همان حد که خداوند به او بخشیده است خرج کند، خداوند بر هیچ کس جز بر وفق آنچه به او بخشیده است، تکلیف نمی‌کند، زودا که خداوند پس از تنگنا، آسایش مقرر دارد.
٧-انسان نباید هیچ حرامی را مصرف کند خواه در ضروریات یا حاجیات یا تحسینات.
در موضوع مصرف احادیثی وجود دارد که زندگی رسول خدا را با تمام جزئیات آن توصیف می‌کند و کسی که می‌خواهد به پیامبرش اقتدا کند می‌تواند خود را از شر اسراف دور نگه دارد. از ابو هریره روایت است که فرمود: خانواده‌ی محمد صلی الله علیه وسلم تا روز وفاتش سه روز پیاپی از غذا سیر نشده‌اند. عائشه صدیقه می‌فرماید: خانواده‌ی محمد صلی الله علیه وسلم از زمانی که وارد مدینه شدند تا زمانی که از دنیا رفت، سه شب پیاپی از نان گندم سیر نشدند.
از رسول خدا روایت است که فرمود: خداوند بطحای مکه را پر از طلا به من پیشنهاد کرد من گفتم: خیر پروردگارا من یک روز سیر می‌مانم و یک روز گرسنه. ایشان سه بار فرمود: هر گاه گرسنه شدم نزد تو زاری می‌کنم و تو را به یاد می‌آورم و هر وقت سیر شدم تو را ستایش می‌کنم.
این احادیث به فضیلت فقر و ناداری منفور اشاره نمی‌کند بلکه به حالتی که رسول خدا و یارانش زندگی کرده‌اند می‌پردازد. مراد این نیست که ما در این زمان همانند آنان زندگی کنیم بلکه برای این است که دست کم حالت آنان را به یاد آوریم و خدا را به خاطر نعمت‌هایش سپاس گوییم. دچار مصرف‌زدگی نشویم و در حد اعتدال اهل زهد و پارسایی و اهل انفاق و بخشش باشیم.
در کشاف آمده است: وقتی هارون رشید با پزشک نصرانی در خصوص اعتدال در خوردن و نوشیدن در اسلام بحث می‌کرد پزشک گفت: کتاب شما و پیامبر شما چیزی از علم پزشکی را برای جالینوس باقی نگذاشته‌اند.
شکر خدا امروزه زمینه‌ی همراهی با تمدن جهانی برای امت اسلامی فراهم است؛ از جهات توانمندی‌های فکری و اقتصادی بشری خدای متعال به جهان اسلام موقعیت جغرافیایی ممتازی بخشیده است و توانمندی‌های انسانی و مادی فراوانی در اختیار ما قرار داده است تا بتوانیم به نحو احسن در راستای عزت و شکوه امت خود از آن استفاده کنیم.
پیامبر اسلام به ما دستور داده است فرصت‌ها را برای کار خیر از دست ندهیم: “به کارهای نیک مشغول شوید”. اصل بر آن است که انسان مسلمان پیش از وفات در انجام کار خیر شتاب ورزد زیرا مقصود کاشت در دنیا و برداشت در آخرت است.
ایمان مسلمان زمانی کامل می‌شود که آنچه برای خود می‌پسندد برای دیگری هم بپسندد و قرآن کریم در توصیف یکی از اقوام این امت که با وجود تنگدستی دیگران بر خود ترجیح داده بودند می‌فرماید:
“وَیُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ کَانَ بِهِمْ خَصَاصَهٌ وَمَن یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ” [حشر:٩].
و [آنان را] ولو خود نیازمندی داشته باشند، بر خود بر می‌گزینند، و کسانی که از آزمندی نفس خویش در امان مانند، آنانند که رستگارانند
“مَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللهِ کَمَثَلِ حَبَّهٍ أَنبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِی کُلِّ سُنبُلَهٍ مِّائَهُ حَبَّهٍ وَاللهُ یُضَاعِفُ لِمَن یَّشَاءُ وَاللهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ” (بقره: ٢۶١].
داستان کسانی که اموالشان را در راه خدا می‌بخشند همچون دانه‌ای است که هفت خوشه می‌رویاند و در هر خوشه‌ای یکصد دانه، و خداوند برای هرکس که بخواهد [پاداش را] چند برابر می‌کند و خداوند گشایشگر داناست.
رسول خدا صلی الله علیه وسلم می‌فرماید:
“طعام الواحد یکفی الاثنین وطعام الاثنین یکفی الأربعه” خوراک یک نفر برای دو نفر کفایت می‌کند و خوراک دو نفر برای چهار نفر.
“ما آمن بی من بات شبعان وجاره جائع” به من ایمان نیاورده است کسی که سیر بخوابد و همسایه‌اش گرسنه باشد.
“من فرج عن مسلم کربه من کرب الدنیا فرج الله عنه کربه من کرب یوم القیامه” هر کس گرفتاری مسلمانی را رفع کند خداوند گرفتاری قیامت او را رفع می‌کند.
“الله فی عون العبد ما دام العبد فی عون أخیه” خداوند بنده‌اش را یاری می‌کند تا زمانی که بنده برادرش را یاری می‌کند.
“المؤمن للمؤمن کالبنیان یشد بعضه بعضًا” مؤمنان مانند ساختمانی هستند یک‌دیگر را مستحکم می‌کنند.
سنت رسول خدا راه‌های همکاری و هم‌دردی را به ما آموزش می‌دهد. انجام کار خیر در میان جماعت‌ها و افراد و مؤسسات این امت ریشه‌دار است اما گاهی ضعیف و گاهی پنهان و گاهی منظم و گاهی پراکنده است. ما باید مردم را به کارهای خیر تشویق کنیم و زمینه را برای این کارها آماده سازیم. راه‌ها و روش‌های انجام کار خیر نامحدود است و هر یک از ما باید بر حسب توان و امکانات خود در راه خیر گام برداریم.
منبع: اسلام اون لاین
