آوای سنت : یکی از شب‌هایی که هماره مورد توجه عموم مسلمانان در گذر تاریخ اسلامی بوده، شب نیمه شعبان المعظم است. معمول بسیاری از مسلمانان بر این بوده که این شب را با نماز و اذکار و اوراد و حتی بر گزاری برخی محافل در مساجد، زنده نگهدارند و از این طریق ارتباط خود را با خالق و پروردگار خویش حفظ کنند و پیوسته دارند.
این سنت و روش هنوز هم در بسیاری از بلاد اسلام معمول و مرسوم است. از شرق عالم اسلامی در اندونزی گرفته، تا آناتولی، تا شمال و مرکز و غرب آفریقا، و بسیاری دیگر از کشورها این شب را احیاء می‌کنند. برخی از اقلیت‌های مسلمان کشورهای اروپایی، آمریکا، آمریکای شمالی و جنوبی نیز چنین سنت و روشی در این شب دارند.
با همه این‌ها در آونه اخیر حرف و حدیث‌هایی پیرامون احیای این شب بر سر زبان‌ها و خامه‌ها افتاده است. برخی تلاش می‌کنند روش مسلمانان را برای احیای این شب، بدعت و خلاف شرع معرفی بدارند، و تمام احادیث وارده در این باب را که در کتب حدیثی آمده یا موضوع معرفی نمایند و یا ضعیف. در کنار آن برخی دیگر تلاش می‌ورزند تا برای این شب قدسیتی ذکر کنند، و احیای آن‌را دارای فضل و ثواب و جایگاه آن‌را در پیشگاه خالق و تقدیر مخلوق مهم معرفی نمایند.
قبل از این‌که به بررسی دیدگاه‌ها مسلمانان پیرامون این شب بپردازیم بد نخواهد بود معرفی کوتاهی از آن ارائه بداریم:
طوری‌که معلوم است، نیمه شعبان شب پانزدهم این ماه است که فردای آن پانزدهم می‌شود، نه این‌که شب روز پانزده شعبان نیمه باشد، و فردای آن شانزدهم باشد. بنا بر این نیمه شعبان از شامگاه روز چهاردهم شعبان شروع و تا شروق صبح ۱۵ شعبان ادامه می‌یابد.
بر اساس آن‌چه در کتب تواریخ درج شده، یکی از وقایع مهم تاریخ اسلام که در نیمه شعبان اتفاق افتاده، تحویل و تغییر قبله مسلمانان از جهت بیت المقدس به جانب مکه مکرمه و کعبه مشرفه – زادهما الله تشریفاً و تکریماً- بوده است. این اتفاق در دوّمین سال از هجرت مصطفی (ص) به مدینه منوره، و بعد از آن‌که مسلمانان ۱۶ ماه نماز را جانب بیت المقدس ادا کردند به وقوع پیوست.
طرفداران احیای این شب، نام‌هایی را بر اساس روایاتی که نزد آن‌ها صحت دارد در مورد این شب به کار برده‌اند، از جمله:
– شب برائت، چون شبی است که انسان‌های بسیاری در آن از دوزخ برائت حاصل می‌کنند. و نیز در آن از اعمال بد و شرک آلود برائت حاصل می‌شود.
– شب دعا، چون یکی از بهترین شب‌هایی است که انسان می‌تواند در آن دعا کند.
– شب تقسیم، چون در آن ارزاق روزی خواران تقسیم می‌گردد. این تقسیم برای یک‌سال خواهد بود، و در نیمه شعبان بعدی برای سال آتی تقسیم روزی صورت می‌گیرد.
– شب اجابت و قبولی دعا، چون بر اساس برخی روایات در این شب حق‌تعالی به آسمان دنیا نزول بلاکیف می‌کند، و از بندگان خود دعای شان را می‌پذیرد، و خواسته شان را اجابت می‌نماید.
– شب مبارک، زیرا به علت ویژگی‌های معنوی که بر شمردیم از جمله قبولی دعا، و مغفرت و برائت از آتش دوزخ و نیز به خاطر تقسیم ارزاق که در آن صورت می‌گیرد، این شب دارای خیر و برکت فراوان است.
– شب شفاعت، زیرا در آن شفیعانی که پروردگار به آن‌ها اجازه شفاعت داده و می‌دهد، در مورد مؤمنان شفاعت می‌کنند و از اثر شفاعت آن‌ها بسیاری از آتش دوزخ رهایی می‌یابند.
– شب غفران و رهایی از نیران، زیرا بر اساس برخی از روایات حق‌تعالی در این شب گناهان بسیاری از بندگان خود را می‌بخشد، و آن‌ها را از آتش دوزخ رهایی می‌بخشد.
دیدگاه‌های علما پیرامون اهمیت این شب
در مورد این شب و زنده‌داری آن علمای کرام و فقهای عظام اتفاق نظر ندارند. گروه بسیاری از علما و اندیشمندان اسلامی بر اساس روایات متعددی که در مسند احمد، سنن بیهقی، موارد الظمآن و سایر منابع حدیثی وارد شده، این شب را مبارک و مهم می‌دانند، و معتقدند که یک انسان مسلمان از فضای معنوی و امتیازاتی که این شب دارد باید با ادای نماز و ذکر و ورد و تلاوت قرآن و سایر اعمال صالحه برای رشد معنویت خود و به دست آوردن رحمت و مغفرت پروردگار خویش حد اکثر استفاده را بنماید.
از نظر این دسته از علما، احادیث وارده در این باب اگرچه در صحت خود در سطح عالی قرار ندارند، اما این احادیث یک‌دیگر خویش را تقویت می‌کنند، و در اسناد برخی از آن‌ها بأسی و باکی وجود ندارد. در ضمن اگر این احادیث ضعیف هم باشند که نیستند می‌توان از آن‌ها در عرصه فضایل اعمال استفاده کرد، زیرا در نظر بسیاری از محدثان انجام فضایل اعمال با استناد به حدیث ضعیف اشکالی ندارد.
در کنار این‌ها برخ دیگر از علما هیچ فضیلتی برای این شب قایل نیستند و بر این باورند که شب نیمه شعبان هیچ فضیلتی ندارد و هیچ عمل خاصی نباید در آن به انجام برسد که اگر انجام شود بدعت است و در آتش دوزخ. به دلیل این‌که در این مورد هیچ حدیثی ثابت نیست، و تمام روایاتی که وارد شده یا موضوع است یا ضعیف که قابل احتجاج نیستند.
واقعیت امر این است که دیدگاه گروه اول مورَد بیشتری دارد، و با روح عمومی احکام شرعی و مقاصد آن بیشتر تناسب دارد. ما در زمانی قرار داریم که نباید جلوی هیچ عمل صالح و نیکی را بگیریم. چه بهتر که از هر فرصتی استفاده صورت گیرد تا برادران و خواهران مسلمان ما بتوانند با خدای خود ارتباط برقرار کنند، و با او راز و نیاز نمایند، و عمل صالح و نیک انجام دهند.
و اما در مورد شبهه بدعت که بر این اعمال وارد می گردد باید گفت که به کار گیری مصطلح بدعت در مورد اعمالی اینچنینی مصداق ندارد، زیرا تمام اعمالی که در این شب توسط مؤمنان خداجو انجام می‌شود، اصل و اساس شرعی دارد. اعمالی از قبیل: دعا و نیایش، نماز، ذکر و ورد، استغفار و آمرزش طلبی، تلاوت قرآن، شب زنده‌داری و از این قبیل، همه در آموزه‌های شرعی جایگاه خود را دارند. بناءً به کارگیری واژه بدعت در مورد این اعمال درست نیست، و نباید کسی منّاع للخیر شود و از انجام خیر دیگران را باز دارد. بگذارید مردم در این شرایط بد زمانیِ که ما قرار داریم و با توجه به خطری که در آخرت متوجه همه ماست، از هر فرصت و بهانه‌ای برای انجام اعمال صالح و نیک استفاده کنیم و بهره ببریم.
والله اعلم بالصواب
