نماز تهجد و فیوضات آن
آوای سنت : بُعد روحی و معنوی انسان، به سان بُعد جسمی و مادی اش، نیازمند تغذیه است. تغذیه روح و عالم معنیِ انسان، با طاعت و عبادت به انجام میرسد. هر چه انسان بتواند طاعت و عبادت بیشتر انجام دهد، بهتر و بیشتر، روح و بُعد معنوی خود را تغذیه نموده است. نتیجه این کار اعتلای روحی و معنوی، و احراز جایگاهی است که خدای تبارک و تعالی به بندگان خاص خود ارزانی میدارد.
در میان اعمال و رفتارهای نیک و صالح، برخِ اعمال نسبت به برخِ دیگر ارجحیت و امتیاز خاص دارد. این امتیاز به سبب نوعیت آن عبادت، ظروفی که در آن انجام میشود، و تأثیراتی که بر عابد بر جای میگذارد است.
نماز شب یا تهجد یکی از این اعمال است. این نماز از هر جهت با سایر نمازهای نفل متفاوت است. اول اینکه تهجد در شب ادا میگردد، و معمولاً شب، فضای مناسبی برای خلوت با خدا (ج) و راز و نیاز با اوست. طبیعی است در آن فضای آرام که همگان به خواب رفتهاند، و سر و صداهای بسیار فروکش کرده است، هر گونه طاعت و عبادت و راز و نیاز و ورد و اوراد و اذکار، بیشتر میتواند بر جان و دل انسان تأثیر بگذارد. قرآن کریم میفرماید: «إِنَّ نَاشِئَهَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْءاً وَأَقْوَمُ قِیلاً» [المزمل،۶] (همانا قیام شب مؤثرتر و گفتار راستین تر است). منظور این است که: تأثیرات قیام شب از سایر عبادات شدیدتر و بیشتر است. به سبب اینکه:
اولاً: زحمت انسان در این عبادت بسیار بیش است، چون بر خاستن از خوابی خوش در شبی دیجور و طهارت کردن و پاکی نمودن، به خصوص برای کسانیکه در زمستان آب گرم ندارند، کاری مشکل است. و معمولاً عباداتیکه در ادای آن مشقت بیشتر باشد، ثواب و پاداش نیز بیشتر است.
دوم: راز و نیازهایی که در خلوات انجام میشود، به مراتب آثار بهتری بر روح و روان انسان، از عباداتی دارند که در جلوات انجام میشود. این بخش: “اشد وطأ” از آیه در واقع به همین نکته اشاره دارد.
سوم: این نماز از حیث اتصال آن به وقت قبولی دعا و استغفار امتیاز خاصی دارد. بر اساس روایات صحیح در نیمهها و یا ثلث اخیر هر شب، حقتعالی خطاب به بندگان خود میفرماید: آیا کسی هست استغفار کند تا من او را ببخشم؟! آیا کسی هست نیازی و حاجتی تقاضا کند تا من آنرا بر آورده سازم؟! پس این نماز اگر با خود دعا و استغفار داشته باشد، موجب بخشیدگی گناهان و بر آورده شدن نیازها میشود.
البته نباید تأثیر مهم دیگر این نماز را از نظر دور داشت، و آن فراهم شدن موجبات تقویت ایمان با این نماز. در هر نمازی انسان به معراج پروردگار خود میرود، ولی در میان نمازهای نافله، یقیناً نماز شب یا تهجد معراجی دیگر دارد.
در این نماز، ارزشهای ایمانی نمازگزار به حدی تقویت میشود و بالا میرود، تو گویی شخص مذکور توانسته در یک معراج روحانی و معنوی، سر بر آسمان بساید، و در همراهی با فرشتگان الهی که پیوسته و بی وقفه حمد و تسبیح خدای را میگویند، او نیز در زمره پرستندگان واقعی قرار گیرد، و با فرشتگان همراهی کند و همموکب شود. چه زیباست این سرودههای ایمانی، آنگاه که در نیمههای شب از زبان و قلب انسانی عابد و مخلص تقدیم حضرت حق گردد.
نماز تهجد توان روحی و معنوی انسان را نیز، در تحمل سختیها و مشقتهای زندگی، به نحو قابل ملاحظهای بالا میبرد، و انسان را به درجهای از قوت ایمانی میرساند که به راحتی میتواند، از بسیاری از مشکلات زندگی با جبین و آغوش باز استقبال کند، و آنها را مدیریت سالم بنماید. به همین دلیل حقتعالی در سوره مبارکه مزمل که آن را باید سوره قیام شب یا نماز تهجد و نماز شب نامید، به پیامبر خویش (ص) چنین فرمان میدهد: «یَا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ قُمِ اللَّیْلَ إِلَّا قَلِیلاً نِصْفَهُ أَوِ انقُصْ مِنْهُ قَلِیلاً أَوْ زِدْ عَلَیْهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلاً إِنَّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلاً ثَقِیلاً» [المزمل، ۱-۵] (ای جامه به خویشتن فروپیچیده. به پا خیز شب را مگر اندکی. نیمی از شب یا اندکی از آن را بکاه. یا بر آن بیفزای و قرآن را ترتیل کن و شمرده بخوان).
کسانی که میخواهند کارهای بزرگ انجام دهند، باید از طریق شب زندهداری، نیروی روحی و معنوی خود را تقویت کنند. این سوره به خوبی این پیام را میرساند. میتوان گفت نماز تهجد با توجه به آثاری که بر شمردیم، یکی از بهترین هدایای حقتعالی به بندگان مطیع و فرمانبردار خداست. این هدیه از بس ارزش دارد برای سید الخلق حضرت محمد مصطفی (ص) نیز تقدیم شده است. حقتعالی خطاب به پیامبر خود (ص) میفرماید: وَمِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَهً لَّکَ عَسَى أَن یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقَاماً مَّحْمُوداً [الإسراء،۷۹] (و پاسی از شب را زنده بدار تا برای تو نافلهای باشد. امید که پروردگارت تو را به مقامی ستوده برساند).
اگر خواسته باشیم سایر فیوضات و برکات این نماز را بر شماریم قطعاً باید جزوهای بنگاریم که از حوصله این مقام خارج است. روی این اساس به همین مقدار اکتفا نموده میرویم سراغ این موضوع که نحوه ادای این نماز چگونه است؟ اما قبل از آن بد نخواهد بود ببینیم تهجد یعنی چی؟
تهجد به دو معنی است: موعد زمانی بعد از نماز خفتن تا دمدمههای صبح؛ شب زندهداری.
طبیعی است که در نماز شب هر دو معنی فوق بروز و ظهور دارند.
و اما در خصوص نحوه ادای آن، در این خصوص باید گفت که نماز تهجد هشت رکعت است که به صورت دو رکعتی ادا میگردد. یعنی نمازگزار باید دو رکعت بخواند و سلام دهد سپس دو رکعت دیگر را بخواند، و اینگونه تا هشت رکعت تکمیل شود.
وقت برتر ادای این نماز، ثلث اخیر شب است. یعنی نماز گزار، شب را از هنگام غروب خورشید تا طلوع صبح صادق به سه قسمت تقسیم کند، و نماز شب را در ثلث یا قسمت سوم آخری که نزدیک صبح است ادا نماید.
کسیکه نماز تهجد میخواند باید نماز وتر خویش را هم در پایان نماز تهجد ادا نماید. یعنی لازم نیست نماز وتر بعد از سنت عشاء ادا شود، بلکه باید گذاشت تا نماز شب و تهجد ادا گردد، آنگاه نماز وتر خوانده شود. مگر برای کسی که بیم آن دارد به نماز تهجد بیدار نشود که برای این شخص لازم است نماز وتر خویش را در محل مخصوصهاش یعنی بعد از دو رکعت سنت عشاء ادا نماید.
در نماز تهجد بهتر است قیام، قرائت، رکوع و سجده طولانی باشد. طول قیام، طول قرائت، طول رکوع و سجده از ممیزات و خصایص نماز تهجد است و اجر و ارزش فراوان دارند. اما اگر کسی به خاطر بیماری یا کسالت، و یا غلبه خواب، و یا بدون هیچ دلیلی این نماز را خفیف و کوتاه بخواند، قطعاً که نمازش جایز است، و ثواب نماز تهجد را کمایی میکند.
چه نیکو خواهد بود اگر انسان بعد از نماز تهجد استغفار نماید، و دست به دعا بلند نموده، حاجات خود و هر صاحب حاجتی را از درگاه حقتعالی بخواهد. همچنان خواندن این دعای مأثور نیز خالی از ثواب و مزد فراوان نیست، زیرا حضرت رسول اکرم (ص) با این دعا با خدای خویش نیایش میفرمود: «اللَّهُمَّ لَکَ الحَمْدُ أَنْتَ قَیِّمُ السَّمَوَاتِ وَالأَرْضِ وَمَنْ فِیهِنَّ، وَلَکَ الحَمْدُ لَکَ مُلْکُ السَّمَوَاتِ وَالأَرْضِ وَمَنْ فِیهِنَّ، وَلَکَ الحَمْدُ أَنْتَ نُورُ السَّمَوَاتِ وَالأَرْضِ وَمَنْ فِیهِنَّ، وَلَکَ الحَمْدُ أَنْتَ مَلِکُ السَّمَوَاتِ وَالأَرْضِ، وَلَکَ الحَمْدُ أَنْتَ الحَقُّ وَوَعْدُکَ الحَقُّ، وَلِقَاؤُکَ حَقٌّ، وَقَوْلُکَ حَقٌّ، وَالجَنَّهُ حَقٌّ، وَالنَّارُ حَقٌّ، وَالنَّبِیُّونَ حَقٌّ، وَمُحَمَّدٌ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ حَقٌّ، وَالسَّاعَهُ حَقٌّ، اللَّهُمَّ لَکَ أَسْلَمْتُ، وَبِکَ آمَنْتُ، وَعَلَیْکَ تَوَکَّلْتُ، وَإِلَیْکَ أَنَبْتُ، وَبِکَ خَاصَمْتُ، وَإِلَیْکَ حَاکَمْتُ، فَاغْفِرْ لِی مَا قَدَّمْتُ وَمَا أَخَّرْتُ، وَمَا أَسْرَرْتُ وَمَا أَعْلَنْتُ، أَنْتَ المُقَدِّمُ، وَأَنْتَ المُؤَخِّرُ، لاَ إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ ». (صحیح البخاری، ج۳ ص ۴۸)
(بار الها! حمد از برای توست، تو بر پا دارنده آسمانها و زمین و هر آنچیزی هستی که در این دو قرار دارد. حمد برای توست که مالکیت آسمانها و زمین و هر آنچه در آن دوست از آن توست. و حمد برای توست که تو نور آسمانها و زمین و هر آنچه در آن دوست هستی. حمد از برای توست که تو پادشاه آسمانها و زمینی. حمد برای توست که تو حقی و وعده تو حق است و ملاقات با تو حق، سخن تو حق، بهشت حق، دوزخ حق، پیامبران حق، و محمد (ص) حق، و قیامت حق است. بار الها! به تو تسلیم شدم و به تو ایمان آوردم و بر تو توکل کردم و به سوی تو رجوع نمودم و به سوی تو خصومت خود را تقدیم نمودم و تو را حاکم ساختم. پس بر من هر آنچه را قبلاً انجام دادم ببخش و آنچه را بعداً انجام خواهم داد. آنچه را مخفیانه و آنچه را علنی انجام دادهام نیز بیامرز. مقدم و مؤخر تو هستی و هیچ معبودی جز تو نیست)
التماس دعا
عبدالمجید صمیم پژوهشگر دینی