جایگاه و ارزش علم روز در اسلام

آوای سنت : آیا در اسلام به آموختن علم تصریح و ترغیب شده است و کدام علم مدنظر است، علم شریعت و احکام یا علوم عصر جدید؟ ما در این مقاله به این دو مسئله پاسخ بر اساس دلالت آیات قرآنی می دهیم.

علم چیست ؟

برای علم تعاریف متعددی وجود دارد از جمله : علم شناختن حقیقت شیئ است که با تلاش حاصل می گردد.
علم به معنی اقدام قاعده‌مند در جهت توسعه و سازماندهی هدفمند دانش است که در قالب تفسیرهای قابل آزمایش و پیش‌بینی‌هایی درباره ی جهان، صورت می‌گیرد.
همچنین، علم به معنای «مجموعه دانسته‌هایی است منسجم و روشمند در بارهٔ یک موضوع یا مطالعاتی است که در کار دستیابی به یک هدف معرفتی است (ویکی پدیا).

علم شامل همه علوم می شود مانند علم عقائد، علم لغت، علم ادبیات، علم ریاضی، علم فیزیک و دیگر علوم جدید.

اهمیت دادن اسلام به علم و دانش

اسلام توجه خاص به دانش مبذول داشته است، چنانچه اولین آیاتی از قرآن کریم که نازل شد همراه است با بیان برتری و اهمیت علم و دانش:
اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ ﴿١﴾ خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ ﴿٢﴾ اقْرَأْ وَرَبُّکَ الْأَکْرَمُ ﴿٣﴾ الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ ﴿۴﴾ عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ یَعْلَمْ ﴿۵﴾
(ای پیامبر) بخوان به نام پروردگارت که (هستی را) آفرید.
(همان خدایی که) انسان را از خون بسته آفرید.
بخوان, وپروردگارت (از همه) بزرگوار تراست.
(همان) کسی که بوسیل? قلم (نوشتن) آموخت.
به انسان آنچه را که نمی دانست آموخت.

در این آیات، الله تعالی حضرت رسول علیه السلام و امت اش را امر به خواندن و فراگیری علمی می کند که سودمند برای دین و دنیاست و جالب است که می فرماید با قلم علم را آموزش داد همان قلمی که در دستان همه و بلکه محبوب همه است قرآن نیز ازنام آن غفلت ننموده است.

و در آیه ۷۸ سوره مبارکه نحل به اسباب فراگیری علم اشاره می فرماید که سه تا هستند ۱- سمع ۲- بصر ۳- قلب.
وَاللَّـهُ أَخْرَجَکُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهَاتِکُمْ لَا تَعْلَمُونَ شَیْئًا وَجَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَهَ ۙ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ.
و خداوند شما را از شکم مادرانتان بیرون آورد ، در حالی که هیچ چیز نمی دانستید ، و برای شما گوش و دیدگان و دلها پدید آورد ، شاید سپاس گزارید.

ارزش دانش واهل آن بر سایر افراد

معرفت الهی با علم حاصل می گردد براساس فرمایش قرآن ، انسان خلیفه خدا در زمین است و خلیفه برای انجام رسالت خویش بایستی صاحب دانش باشد. قرآن کریم در جای دیگر با صراحت تمام بین کسی که اهل علم است و کسی که اهل علم نیست تفاوت قائل شده است.
قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ(زمر۹).
آیا کسانی که می دانند، و کسانی که نمی دانند یکسان هستند؟!

خداوند واژه دانشمند را در دو جای قرآن با تعبیر “راسخون” بکار برده است یکی در آیه ۷ سوره آل عمران و دیگری در سوره نساء آیه ۱۶۲ و از آنها بعنوان کسانی که درک و فهم بیشتری دارند اشاره می فرماید. منظور از راسخون در علم، کسانی هستند که در علم و دانش، ثابت قدم و صاحب نظرند.
این کلمه وسیع است که همه دانشمندان و متفکران را دربرمی گیرد ولی در میان آنها افراد ممتازی هستند که درخشندگی خاصی در فهم آیات الهی دارند که در اینجا مد نظر آنها هستند.

همچنین قرآن کریم اشاره دارد، صاحبان دانش به دلیل علم و معرفت و درک شان از سایرین ممتاز هستند.

یَرْفَعِ اللَّـهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَالَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ (مجادله۱۱).
کسانی را از شما که ایمان آورده اند و کسانی را که علم داده شده اند بالا می‌برد.

رسول الله صلی الله علیه و سلم در باره فضیلت علم می فرماید:

إنّ الله وملائکته وأهل السماوات والأرض حتى النمله فی جحرها وحتى الحوت فی جوف البحر یصلون على معلم الناس الخیر.
بی شک الله ، فرشتگان، اهل آسمان ها، اهل زمین و حتی مورچه ها در سوراخ شان، و ماهی ها در دل دریا بر آموزش دهنده خیر به مردم درود می فرستند (ترمذی).

آیا این فضیلت مخصوص علم دین و شریعت است؟

پاسخ منفی است؛ قبل از پرداختن به پاسخ اصلی باید عرض شود که کسب علوم دینی به مقداری که حلال و حرام برای مسلمانان روشن شود بر همه واجب است زیرا که به دین و آخرت شخص مربوط می شود و به سعادت ابدی برای انسان ختم می گردد.
اما فضیلت و ارزش دانش محدود به علم شریعت نمی شود به دلیل اطلاق آیات مربوطه که در بالا برخی از آنها ذکر شد همانگونه که مشخص است آیات فضیلت علم مطلقا ذکر شده اند بدون قید علم دینی لذا شامل علم دین و علم روز می شود.
بطور مثال :
ن وَالْقَلَمِ وَمَا یَسْطُرُونَ، نون, سوگند به قلم وآنچه می نویسند.

چی می نویسد؛ آیا احکام و مسائل دینی را می نویسد یا که غیر آن را ؟ چنین قیدی نیامده است و مطلق به ارزش قلم و علوم اشاره شده است لذا شامل همه علوم مفید می شود.
نکته: سوگند خوردن خدا به خامه و نوشتار، بیانگر عظمت صاحبان قلم، و حرمت نوشته‌ها در آئین اسلام است (تفسیرنور).

همینگونه است آیه، هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ.

در این آیه هم اشاره به نوع علم نکرده و مطلق گفته است که آیا کسانی که می دانند، و کسانی که نمی دانند یکسان هستند.
خداوند جل جلاله به حضرت یوسف (ع) علم تعبیر خواب را عنایت فرمود که ربطی به علوم شرعیه ندارد.
علم به تعبیر خواب حضرت یوسف، زمین‌های برای او فراهم ساخت که خاندانی آبرومند تشکیل دهد و ریاست کشوری را بدست گرفته و به گونه‌ای تمکّن و قدرت یابد که به عنوان فرد شاخص و برگزیده‌ای در میان خاندان یعقوب (ع) و تمام خاندان بشری بدرخشد.

قَالَ اجْعَلْنِی عَلَىٰ خَزَائِنِ الْأَرْضِ ۖ إِنِّی حَفِیظٌ عَلِیمٌ (یوسف۵۵).
یوسف گفت: مرا سرپرست اموال و محصولات زمین کن، چرا که من بسیار حافظ و نگهدار می باشم.
مفسرین می نویسند : آیه غیر مستقیم بیانگر این نکته است که حضرت یوسف از مسائل اقتصادی و کشاورزی آگاهی داشت که هر دو از علوم شرعی نبوده بلکه از علم روز هستند.

همینگونه خداوند جل جلاله به حضرت داود علیه السلام علم فنی کاری و آهنگری را در ساخت و ساز عنایت فرموده بود.
وَلَقَدْ آتَیْنَا دَاوُودَ وَسُلَیْمَانَ عِلْمًا (نمل۱۵).
و به راستی به داوود و سلیمان دانش (عظیمی) دادیم.

دانش چه بود ؟

-یادگیری زبان پرندگان. {عُلِّمْنَا مَنْطِقَ الطَّیرِ} (نمل: ۱۶).
-نرم شدن آهن در دستان او همچون خمیر. {وَأَلَنَّا لَهُ الْحَدِیدَ} (سبأ: ۱۰).
-یاد دادن ساخت ادوات زرهی به او از سوی خداوند جهت رفع خطر جنگ. {وَعَلَّمْنَاهُ صَنْعَهَ لَبُوسٍ لَکمْ لِتُحْصِنَکمْ مِنْ بَأْسِکمْ}۱۴ (انبیاء: ۸۰).
-خداوند حکمت (نبوت) و فصل الخطاب (یعنی تمییز حق از باطل) را به وی بخشید {وَآتَینَاهُ الْحِکمَهَ وَفَصْلَ الْخِطَابِ}۱۵ (ص: ۲۰).

بسیاری از آیات قرآن رابطه مستقیم با علوم روز از جمله پزشکی دارند:

با پیشرفت‌های جدید علم طبابت و آزمایش‌های لابراتواری که برروی خون ریخته شده انجام گرفت، مشخص گردید که حرمت تناول نمودن «خون ریخته» دارای اهمیت خاصی نسبت به صحت و سلامتی انسان است. آزمایش ها اثبات می‌کنند که خون، دارای مقادیر زیادی از «اسید اوریک» می‌باشد و این مادّه‌ی سمّیی است که اگر در برنامه‌ی غذایی به کار گرفته شود، به سلامتی انسان آسیب شدیدی وارد می‌کند.
همینطور گوشت «خوک»:
بیشترین مقدار ماده‌ی سمی «اسیداوریک» را داراست و به تایید علم روز عامل بسیاری از علل و امراض می‌شود، و در کشورهای کمونیستی که گوشت خوک تناول می کنند به طور دایم از درد مفاصل، روماتیزم و امراض دیگر مانند آن شکوه دارند.
اما قرآن کریم ۱۴۰۰ سال پیش با توجه به ضرر و زیانش با اعلان تحریم تکلیف آن را روشن ساخت و فرمود: إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَیۡکُمُ ٱلۡمَیۡتَهَ وَٱلدَّمَ وَلَحۡمَ ٱلۡخِنزِیرِ وَمَآ أُهِلَّ بِهِۦ لِغَیۡرِ ٱللَّهِ.
به تحقیق که حرام گردانید خدا بر شما گوشت حیوان خود مرده، و خون و گوشت خوک را و هر چه را که به اسم غیر خدا کشته باشید.
نتیجه :
با توجه به مباحث و استدلالات بالا نتیجه می گیریم که اسلام نه تنها همه علوم را تایید می کند بلکه به همه ارزش ویژه قائل شده است و در این میان تنها علمی می تواند مذموم باشد که سبب جدایی بین خالق و بنده اش شود و اسباب گمراهی او را فراهم سازد لذا هر علمی و هر عملی که انسان را از خداوند دورسازد منکر و حرام است و جز این هر دانش سودمندی که جامعه به آن نیاز دارد مورد تایید اسلام است.

منابع:

۱- آیات قرآن کریم

۲- احادیث نبوی

۳- تفاسیر

۴- کتاب فهرست موضوعی آیات قرآن، گردآوری : دکتر محمد مصطفی محمد

۵- کتاب تجلی قرآن در عصرعلم، نویسنده : عبدالرؤوف مخلص هروی

۶- گلچین و ترجمه مقالات خارجی

۷- ویکی پدیا

۸- فرهنگ لغات فارس

——

نویسنده : مهدی گرگیچ