خورشیدی از سرزمین هندوستان / امام ربانی (رح) و مکتوبات شان
نویسنده: دکتر عبدالمجید صمیم
آوای سنت : معرفی مختصر امام
عالم عامل، عارف کامل، امام احمد بن عبدالأحد سرهندی معروف به مجدد الف ثانی، متولد سال ۹۷۱ق و متوفی به سال ۱۰۳۴ یا ۱۰۳۵ هـ ق از علما و مشایخ بزرگ علم و عرفان شبه قاره هندوستان است که در قرن یازدهم هجری قمری، و در زمان پادشاهی سلطان جلال الدین اکبر (۹۶۳-۱۰۱۴) فرزند همایون بن بابر میزیسته است.
امام در عنفوان جوانی قرآن کریم را حفظ کرد، و شاخه‌های مختلفه علوم دینی را به خوبی و با تعمق آموخت، و همزمان راه سیر و سلوک عرفانی را، که لازمه یک عالم دین است در پیش گرفت، و از این طریق در خود شریعت و طریقت را به عنوان دو بال مهم ایمانداری جمع کرد، و با آنها در آسمان دعوت اسلامی هند جولان داد. شهرت نیک و دانش وافرشان سبب شد تا مناصب بزرگ اداری به ایشان پیشنهاد شود، اما این امام برای عهده‌داری مناصب اداری نه، که برای حمل رسالت دفاع از اسلام در برابر جفای روزگاری که ناشی از سلطان شومی به نام جلال الدین اکبر بود، پا به عرصه گیتی گذاشته بود.
امام سرهندی در سیر و سلوک معنوی از شیخ عبدالباقی بدخشی معروف به “باقی بالله” متوفی به سال ۱۰۱۲هـ تبعیت می‌کرد که از پیشگامان طریقه شریفه “نقشبندیه” بود. خود او نیز در این طریقه سیر و سلوک می‌کرد، و نسبت به آن علاقه وافر داشت.
امام ربانی در زمانی پا به عرصه گیتی گذاشت، و وارد کارزار دعوت و تبلیغ دین شد که حاکم وقت، یعنی جلال الدین اکبر با وسوسه علمای سوء، دچار این توهم شده بود که گویا دین حضرت محمد (ص) منسوخ شده، و او باید دین جدیدی را برای مردم سامان دهد و ایجاد کند. ازینرو دین اسلام را منسوخ اعلام کرد، و دین جدیدی وضع نمود که مخلوطی از ادیان مختلف هندوستان بود، و حتی رفته رفته نسبت به اسلام و پیامبرش نفرتی عمیق پیدا کرد، و علناً از دَرِ دشمنی و خصومت بر علیه اسلام درآمد.
امام سرهندی کار دعوت و تبلیغ را در میان رده‌های پایین و متوسط نظام حاکم شروع کرد، و حکمت در دعوت و موعظه حسنه را سرلوحه کارش قرار داد.
دعوت امام با مرگ جلال الدین و جانشینی فرزندش جهانگیر وارد عرصه تازه‌یی شد. امام در زمانی جهانگیر به علت سجده نکردن به پادشاه جدید برای چند سالی زندانی شد، اما کارش را در زندان و در میان زندانیان با حکمت و موعظه حسنه ادامه داد، تا این‌که بسیاری به دعوت او لبیک گفتند، و رفته رفته پادشاه نیز متوجه حقانیت دعوت این امام ربانی شد. ابتدا او را از زندان آزاد و سپس نزد خویش مقامی امین و رفیع داد. امام با معنویتی که داشت خیلی زود توانست در میان رده‌های بالا و پایین حکومتی نفوذ فوق العاده‌یی پیدا کند، و مانند یک پادشاه امر و نهی نماید.
آثار تربیت و دعوت امام سرهندی خیلی زود در میان مردم و پادشاهان‌شان نمایان شد. چنانکه شاه‌جهان جانشین جهانگیر بعد از عهده‌داری پادشاهی، از تخت پایین آمد و در پیشگاه خدای سبحان سر به سجده نهاد و گفت در شگفتم که فرعون چگونه “انا ربکم الأعلی” گفت، و من اکنون سر به سجده می‌گذارم. این پادشاه و مجموعه وزرا و رجال مهم و بزرگ حکومتی، سخت تحت نفوذ دینی، علمی و معنوی امام سرهندی قرار گرفتند، و اسلام بار دیگر رونق والای خود را که در ماقبل جلال الدین اکبر داشت به دست آورد.
اندیشه‌های امام ربانی و مکتوباتش
اندیشه‌های امام ربانی مخلوطی از شریعت و طریقت، با توجه به این نکته است که نه تنها میان شریعت و طریقت تضادی نیست که حتی تفاوت هم وجود ندارد. به گفته محققان، امام سرهندی با اندیشه‌های والایش، به خصوص در عرصه تطابق شریعت و طریقت، و التزام به کتاب و سنت، و مبارزه پی‌گیر با انحرافاتی که در تصوف بر اساس رسوم شرک آمیز هندی بروز نموده بود، و همچنان با تشریح و توضیح بهتر و بیشر افکار انحرافی دخیل در تصوف، و نقد و بررسی آنها، و مبارزه با بدعتها، و تأکید بر لزوم اتباع کتاب و سنت، و طرح دیدگاه‌های جدید؛ در واقع انقلابی عظیم را در جریان تصوف و عرفان حاکم در جهان اسلام به راه انداخت که تا امروز این افکار و اندیشه‌ها محل توجه کامل صاحب‌دلان و محققان قرار گرفته است.
ثمره زحمات و مجاهدات امام ربانی کم و اندک نبود. ایشان توانست دین اسلام را در شبه قاره هند تجدید کند. ازینرو به ایشان لقب مجدد داده شد که به معنی تجدید کننده دین است و خلعتی است برازنده تن مبارک شان.
امام در دو عرصه دست به تجدید دین زد:
– در عرصه عرفان؛ چنان که توانست میان شریعت و طریقت تطابق شرعی ایجاد کند، و پیوندهای این دو را برجسته سازد، و در عین حال انحرافات و کجی‌های دخیل را از آن بزداید، و حضور بدعتها را در آن کمر‌نگ سازد، و بر لزوم اتباع کامل کتاب و سنت تأکید ورزد.
– در عرصه سیاست و حکومت؛ چنانکه توانست تمام انحرافات سیاسی و دینی به عمل آمده توسط جلال الدین اکبر را اصلاح نماید، و دین اسلام را بعد از این‌که در زمان این پادشاه از گستره نظام حاکم برچیده شده بود، دوباره در زمان فرزندش جهانگیر، وارد قصرها و مراکز تصمیم گیری کشور نماید، و پادشاهان و امیران بجا مانده از اکبر را، به عنوان مردمانی دین‌گرا، زاهد و عارف تربیه کند، و اصلاحات عظیمی را در عرصه‌های حکومتی ایجاد نماید.
یکی از شیوه‌های مهم دعوت و تبلیغی که امام سرهندی در پیش گرفت، مکاتبه و مراسله بود. ایشان برای تبیین حقایق مسلم شرعی به خصوص آنچه به انحراف گراییده بود، دست به نامه نگاری زد که بسیاری از این نامه‌ها مشتمل بر اندیشه‌های عرفانی، اخلاقی و اصلاحی است که از سوی امام برای اصلاح امور به اشخاص مختلف تأثیرگزار نگاشته شده، و خود نیز تأثیر فراوانی بر این اشخاص داشته است. این مکاتیب جمعاً در کتابی به نام “مکتوبات امام ربانی” گرد آوری شده و یکی از مهمترین کتابهای تصوفی و عرفانی چند سده اخیر است.
مکتوبات امام ربانی در طی سه دفتر گرد آوری شده که جمعاً ۵۲۶ مکتوب را تشکیل میدهد. این دفاتر سه‌گانه عبارتند از:
دفتر اول به نام دُرّ المعرفه: که توسط یار محمد جدید بدخشی طالقانی گرد آوری شده است. وی در سال ۱۰۲۵ق به اشاره حضرت مجدد به جمع آوری این دفتر اقدام نمود. این دفتر جمعاً شامل ۳۱۳ مکتوب است.
دفتر دوم به نام نور الخلایق: که توسط شیخ عبدالحی حصاری به خواهش خواجه محمد معصوم سرهندی در ۱۰۲۸ق گرد آوری شده و شامل ۹۹ مکتوب است.
دفتر سوم به نام معرفه الحقایق: که توسط خواجه محمد هاشم کشمی در ۱۰۳۱ق گرد آوری شده، و مشتمل بر ۱۱۴ مکتوب است.
از مکتوبات امام ربانی مخطوطات بسیاری بر جای مانده که نسخه‌هایی از آن در کشورهای: هندوستان، افغانستان، ترکیه، ازبکستان، ایران و برخی از ممالک عربی وجود دارد. مقابله این نسخه‌ها و بیرون آوردن کتابی جامع و متفق علیه از آن، کاری مورد ضرورت بود که خوشبختانه این عمل با ارزش و ماندگار توسط نویسنده و محقق والا مقام پاکستانی دکتر عارف نوشاهی محققانه به انجام رسیده است. این محقق والا مقام نسخه چاپی مولانا نور احمد امرتسری متوفی به سال۱۳۴۸ ق را که بین سالهای ۱۳۲۷ تا ۱۳۳۴ق گردآوری و طبع شده، اصل قرار داده و با مقابله سایر نسخه‌ها با آن کاری بزرگ سامان داده است. پروفیسور محمد اقبال مجددی دانشمند دیگری از پاکستان مقدمه طولانی و علمیِ را بر این کتاب نگاشته که واقعاً حایز اهمیت فراوان است.
آخرین ویرایش این کتاب به سال ۱۳۹۷ هجری شمسی مطابق با سال ۲۰۱۸م در استانبول ترکیه در قطع و صحافتی بسیار زیبا و مجلل، و اوراقی فاخر و گرانبها، و رنگی زیبا و در خور، با فهرستها و مقدمه طولانی، و تصحیح کافی، و بدون خطا و اشتباه در پنج مجلد توسط انتشارات “ایرکم یاینلاره” چاپ و نشر شده که به حق در میان چاپهای این کتاب همچون نگینی می‌درخشد و نشان میدهد که استانبول در کنار دیگر خوبیها از داشتن بهترین مطابع و مراکز نشر نیز برخوردار است.
مراجع:
الف ثانی، مجدد، احمد سرهندی. ۲۰۱۸م. مکتوبات امام ربانی. جلد ۴. به کوشش عارف نوشاهی. استانبول: انتشارات “ایرکم یاینلاره”. صص ۱۰۸- ۱۱۲.
ندوی، سید ابوالحسن، علی. ۱۳۷۹. تاریخچه دعوت اسلامی در هند. و ادوار آن در هند. مترجم: محمد قاسم قاسمی. زاهدان: انتشارات صدیقی. صص ۱۹ تا ۲۶.
