آوای سنت : منظور و مفهوم شجره در قرآن چیست؟ آیا نسبتهایی که بین انسانها و این آیاتی که کلمه شجره در آنها استفاده شده درست است؟ شجره ملعونه و شجره طیبه چیست؟ با تشکر
پاسخ :
منظور از «الشَّجَرَهَ الْمَلْعُونَهَ» که در قرآن از آن سخن گفته شده است، در حقیقت درختی است بنام «زقوم» که در قعر جهنم می روید. درخت زقوم درختی است که میوه‌ای تلخ و بسیار بدمزه دارد و اهل دوزخ به تناول آن مجبور ساخته شده و به‌سختی آن را می‌خورند و این همان میهمانی و ضیافت آنان است.
خداوند متعال می فرماید: «وَإِذْ قُلْنَا لَکَ إِنَّ رَبَّکَ أَحَاطَ بِالنَّاسِ وَمَا جَعَلْنَا الرُّؤیَا الَّتِی أَرَیْنَاکَ إِلاَّ فِتْنَهً لِّلنَّاسِ وَالشَّجَرَهَ الْمَلْعُونَهَ فِی القُرْآنِ وَنُخَوِّفُهُمْ فَمَا یَزِیدُهُمْ إِلاَّ طُغْیَانًا کَبِیرًا» (اسراء ۶۰).
یعنی: «و یاد کن هنگامی را که به‌تو گفتیم: به راستی پروردگارت همه مردم را احاطه کرده است و آن رؤیایی را که به تو نمایاندیم، جز برای آزمایش مردم قرار ندادیم» مراد از آن رؤیا: چشمدید عینی‌رسول خدا صلی الله علیه وسلم در سفر شبانه «اسراء» بود وخداوند آن‌را «رؤیا» نامید، زیرا در شب روی داد.
مراد از آزمایش (فتنه): ارتداد گروهی بود که قبلا اسلام آورده بودند ولی هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه وسلم آنها را از سفر اسرای خویش خبر دادند، آنها در این آزمایش ناکام شده و به ارتداد گراییدند.
به قولی دیگر: خدای سبحان کشتار قریش در بدر را به آن حضرت صلی الله علیه وسلم در خواب نشان داد. «و» نیز «آن درخت لعنت‌شده در قرآن را» جز آزمایشی برای مردم قرار ندادیم، این درخت که در دورترین مکان از رحمت حق تعالی، یعنی‌در قعر دوزخ قرار دارد عبارت است از: درخت «زقوم»، و آزمایش در آن از این قرار است که ابوجهل و غیر وی به مسلمانان گفتند: «رفیق شما به این پنداراست که آتش جهنم سنگ را می‌سوزاند اما در عین حال می‌گوید: در جهنم درخت می‌روید، آخر چگونه چنین چیزی ممکن است؟». «و ما آنان را بیم می‌دهیم ولی جز بر طغیان شدید آنها نمی‌افزاید» یعنی: ما با نزول آیات آنان را بیم می‌دهیم ولی فرستادن آیات جز افزودن بر کفرشان هیچ فایده‌ای به حالشان نمی‌کند. (انواراقرآن).
علامه عبدالرحمن سعدی در تفسیر خود می نویسد: « بیشتر مفسرین بر این باورند که منظور شب اسرا است . یعنی ما دیداری را که در شب معراج برای تو میسر و ممکن کردیم، و [نیز] درخت نفرین شده (زقوم) که در ته دوزخ می روید و در قرآن ذکر شده است، را جز وسیلۀ آزمایش مردم قرار نداده ایم.
این دو چیز مایۀ فتنۀ مردم قرار گرفتند تا جایی که کافران بر کفر خود پافشاری کردند و شر آنان بیشتر شد، و برخی از افرادی که ایمانشان ضعیف بود از ایمان خود برگشتند، زیرا اموری که پیامبر آنها را خبر داده بود مبنی بر این که در یک شب از مسجد الاقصی به سوی آسمانها رفته است، حسب ظاهر و با توجه به امکانات مادی غیر ممکن بود. پیامبر نیز از وجود درختی خبر داده بود که در اعماق جهنم می روید، این نیز از چیزهای خلاف عادت بود و باعث شد تا آنها پیامبر را تکذیب کنند. پس چطور بود اگر آیات و امور خارق العادۀ بزرگ را مشاهده می کردند؟ آیا [در چنین شرایطی] نیاوردن معجزات بهتر نیست؟ البته که بهتر است ، زیرا آوردن معجزات بزرگ سبب می شود که شر و بدی آنان بشتر شود. بنابراین خداوند بر آنها رحم نمود و معجزات بزرگ را برای آنها نیاورد.
و از اینجا می توان دریافت که عدم تصریح به چیزهای بزرگ در قرآن و سنت که در زمان های اخیر پدیدار شده است، بسی بهتر است، زیرا ممکن بود که مردم آن زمان چنین چیزهایی را نپذیرند، و این باعث می شد تا دلهای برخی از مومنان دچار تردید شود و نیز مانعی می شد تا کسانی که اسلام نیاورده اند آنها را از ورود به اسلام باز دارد و از اسلام گریزان شوند . خداوند کلمات عام و فراگیری را بیان نموده که تمام آنچه را که رخ می دهد دربر می گیرد.»
و در جای دیگری خداوند متعال می فرماید: «أَذَلِکَ خَیْرٌ نُّزُلًا أَمْ شَجَرَهُ الزَّقُّومِ * إِنَّا جَعَلْنَاهَا فِتْنَهً لِّلظَّالِمِینَ * إِنَّهَا شَجَرَهٌ تَخْرُجُ فِی أَصْلِ الْجَحِیمِ * طَلْعُهَا کَأَنَّهُ رُؤُوسُ الشَّیَاطِینِ * فَإِنَّهُمْ لَآکِلُونَ مِنْهَا فَمَالِؤُونَ مِنْهَا الْبُطُونَ * ثُمَّ إِنَّ لَهُمْ عَلَیْهَا لَشَوْبًا مِّنْ حَمِیمٍ * ثُمَّ إِنَّ مَرْجِعَهُمْ لَإِلَی الْجَحِیمِ» (صافات ۶۲-۶۸).
ترجمه و تفسیر
«« أَذَلِکَ خَیْرٌ نُّزُلًا» آیا نعمت هایی که بیان نمودیم برای بهشتیان بهتر است یا انواع عذابی که در جهنّم می باشد؟ پس، از این دو غذا کدامیک بهتر است؛ خوراکی که در بهشت است؟ یا خوراک اهل جهنم؟ و خوراک اهل جهنّم« شَجَرَهُ الزَّقُّومِ إِنَّا جَعَلْنَاهَا فِتْنَهً لِّلظَّالِمِینَ» درخت زقّوم است که آن را مایه عذاب و شکنجه کسانی قرار داده ایم که با کفر ورزیدن و ارتکاب گناهان بر خود ستم کرده اند. « إِنَّهَا شَجَرَهٌ تَخْرُجُ فِی أَصْلِ الْجَحِیمِ» زقّوم درختی است که در وسط جهنّم می روید. پس محل برآمدن و محل روئیدن را دارد. و بد بودن محل کاشته شدن آن مبین بد و زشت بودن نهالی است که در آن جا کاشته شده است. بنابراین خداوند ما را با بیان جایی که در آن می روید از بد بودن آن آگاه نموده است. نیز با بیان حالت میوه آن زشتی آن را به ما گوشزد می نماید.
«طَلْعُهَا کَأَنَّهُ رُؤُوسُ الشَّیَاطِینِ» شکوفه و میوه آن انگار کلّه های شیطان است، و بی نهایت بد مزه است و شکم های مجرمین را قطعه قطعه می کند، چاره ای از آن ندارند و نمی توانند به جای آن چیزی دیگر را انتخاب کنند. بنابراین فرمود:«فَإِنَّهُمْ لَآکِلُونَ مِنْهَا فَمَالِؤُونَ مِنْهَا الْبُطُونَ» آنان از آن می خورند و شکم هایشان را پُر می کنند. پس این خوراک اهل دوزخ است و چه بد خوراکی است خوراک آنها!
سپس نوشیدنی دوزخیان را بیان می کند و می فرماید:
«ثُمَّ إِنَّ لَهُمْ عَلَیْهَا» سپس آنان بعد از خوردن این خوراک، « لَشَوْبًا مِّنْ حَمِیمٍ» آب بسیار داغی را می نوشند. همان گونه که خداوند متعال می فرماید:« وَإِن یستَغِیثُوا یغَاثُوا بِمَآءِ کَالمُهلِ یشوِِی الوُجُوهِ بِئس الشَّرابُ وَسَآءَت مُرتَفَقَاَ» واگر طلب کمک کنند با آب داغی که چهره ها را کباب می کند به فریادشان رسیده می شود. بدنوشیدنی و بد جایگاهی است و همان طور که فرموده است:« وَسُقُوا مَآءَ حَمِیمَاَ فَقَطَّعَ أَمعَآءَهُم » و آب داغی نوشانیده می شوند، پس روده هایشان را تکه تکه می کند.
« ثُمَّ إِنَّ مَرْجِعَهُمْ لَإِلَی الْجَحِیمِ» سپس سرانجام و جایگاهشان به سوی دوزخ است و به سوی آن بر می گردند تا عذاب سخت آن و گرمای بزرگش را بچشند که هیچ بدبختی بالاتر از این برایشان نیست.» (تفسیر علامه سعدی).
شجره طیبه چیست ؟
أَلَمْ تَرَ کَیْفَ ضَرَبَ اللَّـهُ مَثَلًا کَلِمَهً طَیِّبَهً کَشَجَرَهٍ طَیِّبَهٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِی السَّمَاءِ (۲۴ابراهیم).
آیا ندیدی که خداوند چگونه مثل زده است ؟ کلمه ی طیبه ( توحید ، و گفتار پاکیزه ) همچون درخت طیبه و پاکی است که ریشه ی آن (درزمین) ثابت ، و شاخه اش در آسمان است .
در این باره ابن عباس رضی الله عنه می گوید : مقصود از “کلمه طیبه” ؛ شهادت (لا إله إلا الله ) است. و مقصود از “کشجره طیبه” شخص مومن است. مقصود از “أصلها ثابت” قلبی است که در آن (لا إله إلا الله ) قرار دارد و آن قلب مومن است که در آن کلمه توحید ریشه زده است. و مقصود از “وفرعها فی السماء” اعمال مومن هستند که بسوی آسمان بالا می روند.
سعید بن جبیر، عکرمه، قتاده و ضحاک مشابه همین نظر را دارند.
(تفسیر ابن کثیر)
منبع:وااسلاماه
