دانش مسلمانان

آوای سنت : علم نجوم برای مسلمانان، علاوه بر ماهیّت علمی خود، دارای ارزش عملی و مصرفی مهمّی نیز هست. زندگی اعراب بدوی و کشاورزان همیشه به الطاف و برکت آسمان بستگی داشته، و به شناخت ستارگان نیز عملاً نیازمند بوده است.

اکنون مذهب اسلام نیز به طریق اولی، برای عبادات روزانه خواهان مشاهدات دایمی تغییرات نجومی است. مهمتر از پیشرفتها و اکتشافاتی که دانشمندان اسلامی در مورد بررسی آسمان و کرات داشتند، و مهمتر از اختراعات فیزیکی و تکنیکی آنان که اینها در عین حال شرایط اولیه پیشرفت و توانایی آنان در هر دو مورد بود همانا ایجاد ابزارهای فکری و آلتهای ذهنی و عقلی بود که دانشمندان اسلامی تهیه کردند.

آنان استادان ریاضی بودند. کاملاً برعکس رومی‌ها که جسته و گریخته و با «روش دله‌دزدی» به نتایج کوچکی رسیده بودند.

مسلمانان تکنیسینهای باذوق و زبردست و مکانیکهای با مهارتی بودند. علاقه اصلی آنها، به وسایل و علم نجوم بود. آنچه از دوران یونانیان به آنان رسیده بود، به زودی کفایت خود را برای هدفها و مسائل جدید ایشان از دست داد. هربار آن وسایل را بهبود بخشیده و چیزی به آن اضافه میکردند و یا چیز جدیدی به خاطرشان میرسید و میساختند.
اینان وسایل جدید آن چنان کاملی برای مشاهده و اندازه‌گیری میساختند که بعدها اروپا همانها را تقلید کرد و تا اختراع دوربین نجومی، آنها را بدون تغییر به کار می‌برد. دانشمندان اسلامی بودند که به وسیله تصوّرات تکنیکی خود دستگاههای قدیمی یونانی را رشد داده و بهتر از آن را درست کردند، و چیزهای جدیدی به ذهنشان خطور کرد که به وسیله آنها شرایط لازم و اولیه برای مشاهدات دقیق علمی در طبیعت امکان‌پذیر گردید.

به وسیله این دستگاهها بود که در رصدخانه‌های اسلامی در نقاط مختلف قادر بودند نتایج کار پیشینیان را به سرعت مرور کنند و با نظم علمی که بر اساس آزمایش قرار داشت، و با برنامه دقیق به دانش‌پژوهی بپردازند. استعداد ممتاز ریاضی آنان و لذّتی که حلّ مسائل مهم ریاضی میبردند، زمینه‌هایی بودند که دانشمندان اسلامی را به کشف بخش جدید ریاضی موفق کرد، که باز هم به وسیله آن، خود اینها و بعد هم اروپا، زیربنا و وسایل لازم را برای محاسبه‌های نجومی تهیه کردند. کار علمیِ مسلمانان با نسخه‌برداری و قبول معلومات یونانی و هندی به پایان نرسید، همان‌طور که کار «طالس» و «فیثاغورس» هم با تکرار بیانات مصریان و بابلی‌ها پایان نیافت.

مسلمانان معلوماتی را که از یونانیان گرفتند، به وسیله آزمایشهای تجربی رشد دادند و بسیار پیش بردند. آری آنان مخترع آزمایش تجربی و آن هم به قاطع‌ترین معنایش هستند. آنان پایه‌گذار واقعی تحقیقات علمی عینی اند.

تمدن اسلامی که به وسیله اعراب آغاز شد، نه تنها ارثیه یونان را از انهدام و فراموشی نجات داد و آن را اسلوب و نظم بخشید و به اروپا داد، بلکه پایه‌گذار شیمی آزمایشی، فیزیک، جبر، علم حساب (اریتمتیک، به مفهوم امروزی) و مثلّثات فضایی (spharische Tigonometrie)، زمین‌شناسی و جامعه‌شناسی گردید.

تمدن اسلامی کشفها و اختراعات گرانبهای بیشماری در همه بخشهای علم تجربی، که اکثر آنها را بعدها نویسندگان اروپایی دزدانه به حساب خودشان گذاشته‌اند، به مغرب زمین هدیه کرده است. ولی گرانبهاترین آنها شاید اسلوب تحقیقات علم طبیعی باشد، که این پیش‌قدمی مسلمانان بود که جای پا برای اروپا باز کرد، تا منجر به شناخت قوانین طبیعت و تفوّق و کنترل آن گردید.

یکی از این کشفیات گرانبها که علم نجوم امروز مدیون آن است، تئوری ساخت تلسکوپ و عدسی است که توسط یک دانشمند بزرگ اسلامی، حسن‌بن هیثم مطرح شده است.

«یوهانس کِپلر» در آلمان، در اواخر قرن ۱۶ میلادی، موقعی که قوانین فیزیکی را که بر اساس آن، دوربین گالیله ستاره های تا آن زمان ناشناخته را به پیش چشم نزدیک کرد، مورد بررسی قرار می داد، متوجه شد که کارهای گالیله و قوانینش در سایۀ کشفیات حسن بن الهیثم انجام گرفته است. حتّی امروز مسائل فیزیکی و ریاضیی که او به کمک معادلۀ چهارمجهولی حل کرد و قدرت ریاضی او را نشان می دهد، مسائل الحسن نام دارند». (۱)

?۱_[دکتر زیگرید هونکه: فرهنگ اسلام در اروپا، ص۱۸۴]

♦️مروان پاشا