تفسیر و مفسران معاصر ترکمن

آوای سنت : تفسیر قرآن زبان و روش های آن در بین ترکمنان ایران امری مطالعه نشده است. لذا این مقاله می تواند شروعی برای مطالعات دقیق تر و آکادمیک باشد.

علمای ترکمن ایران، اهل سنت حنفی مذهب هستند. و در استان های گلستان، خراسان های شمالی و رضوی زندگی می نمایند. آنان تلاش های ارزشمندی در جهت فهم عمیق تر از قرآن کریم داشته اند.بدین منظور کلاس های تفسیر قرآن کریم دائر نموده، به آموزش آن پرداخته اند. که این حرکت شایسته توجه و عنایت می باشد. در این نوشتار می کوشیم تا به مفسران و زبان نگارش و روش های تفسیری آنان بپردازیم:
۱.زبان نگارش:
علی رغم تعدد بسیار در اجرای کلاس های تفسیر توسط علمای اعلام ترکمن، لیکن در کمال تاسف باید گفت که آنان سعی چندانی در مکتوب نمودن مجموعه های تفسیری نداشته اند.
مع الوصف، چند تن از آنان توانسته اند تلاش های خود را در تفسیر قرآن مکتوب نموده به چاپ رسانند که ذیلا بدان خواهیم پرداخت. اما نکته ی مهم در این تلاش،این است که آنان غالبا” به زبان ترکمنی تفسیر نوشته اند این امر دو علت دارد یا آنان به زبان فارسی مرسوم در مدارس و دانشگاه های ایران تسلط کافی نداشتند چرا که اغلب مدارس دینی ترکمنان ایران، فاقد دروس آموزش زبان فارسی می باشد. برخلاف آن، زبان عربی تداول بیشتری دارد. و یا به علت اهمیت گذاری به زبان مادری خود یعنی زبان ترکمنی بدین زبان نوشته اند. این حقیقت در گفتار آخوند تنگلی مورد تاکید است.

البته هر چه به سمت دهه های اخیر پیش رویم، نگارش به زبان فارسی تداول بیشتری یافته است. به عنوان مثال، دو برادر گلشاهی هر از دو زبان فارسی بهره کافی برده اند. بالاخص استاد آنه طواق گلشاهی که تفسیر گلشاهی را به نگارش در آورده است.
بقیه مفسران ترکمن مانند نظر آخوند ماهری، آخوند عابدی کر، عبدالرحمن آخوند تنگلی، عبدالجلیل آخوند جعفربا، جملگی به زبان مادری خود تفسیر نوشته اند که می تواند منبع غنی از مفاهیم را در این زبان احیاء نماید.

۲. روش های تفسیری:
مراد از روش های تفسیری، در واقع ابتدا” نوع اندیشه و تفکر مفسران قرآن در ترکمن صحرای ایران است. سپس معطوف به متدولوژی نگارش است. روش های تفسیری در این منطقه غالبا تفاسیر مبتنی بر تفاسیر سالفه احفاف بوده، بویژه سرچشمه ی همه ی آنها، از تفسیر “تاویلات اهل السنه” اثر امام ابو منصور ماتریدی می باشد.چرا که مشرب کلامی و اعتقادی ترکمن ها مبتنی بر دیدگاه های کلامی وی استوار می باشد. اما گذشته از اعتقادات تشریعی، ازنگاه تمایلات عرفانی این تفاسیر بر پایه ی تفسیر عرفانی نقشبندیه استواراست.

چرا که ترکمنان عموما پیروان طریقت نقشبندیه هستند. این سبک طریقت، در طی قرون گذشته، توسط علمای تحصیل کرده ی بخارای شریف در بین ترکمنان ایران رواج یافته است. بنابر این کلیه تفاسیر موجود، اعم از عابدی کر، آخوند ماهری، آخوند تنگلی، آخوند جعفربای، دو برادر آخوند گلشاهی، امانی همه سبک و سیاق عرفانی دارد و بر این مشرب دور می زند.

مع الوصف در بررسی دقیق تر در بین این تفاسیر،تفسیر استاد آخوند جعفربای به منطق و استدلال های کلامی تکیه نموده، در صدد تبیین عقاید اهل سنت می باشد و این ویژگی بویژه در کتاب تفسیر سوره والعصر ایشان مشهود است. همچنانکه، تفسیر استاد آنه طواق گلشاهی، مبتنی بر عرفان ناشی از ادبای فارسی زبان و ترکمن می باشد. شاید چنین گرایشی بخاطر آن است که وی استاد زبان و ادبیات فارسی بوده و با مهارت تمام توانسته است از داده های ارزشمند ادبیات فارسی در ضمن تفسیر خود بهره ی کافی و وافی ببرد.همچنین “تفسیرامانی” را تفسیر روان و مختصر می باشد. که تنها به شرح بسیار مختصر مفهوم آیات تکیه نموده است.

متن کامل این مقاله در شماره آتی(ش۷۷) مجله فراغی منتشر خواهد شد.

نویسنده : دکتر اراز محمد سارلی