آوای سنت : کسی از ما نیست که مرتکب گناه نشود. همه گناه می‌کنیم و شاید زندگی ما چنین باشد که ناگزیر از گناه باشیم، زیرا همه نفس اماره داریم و تمایلات و نزوات درون ما شعله‌ور است که ما را به سوی معصیت می‌کشانند.
خداوند متعال که خالق انسان و نفس انسانی و ریز و درشت زندگی اوست، از همه به حال انسان آ‌گاه‌تر است. او می‌داند که انسان در طبیعت و سرشت خود، به برخی از گناهان علاقه دارد، و هر چند سعی و تلاش نماید تا خود را از آغشته شدن به گناه باز دارد، بازهم مغلوب نفس قرار می‌گیرد، و دست به گناه و نافرمانی می‌زند.
معمولاً حق‌تعالی در بسیاری موارد، در حین یا بعد از ارتکاب گناه عذاب خویش را بر اهل معصیت نازل نمی‌کند. منظور این است که اوتعالی از لطف و مرحمت خاصی نسبت به بندگان خود حتی بر گنهکاران بر خوردار است که خیلی زود عذابی فرو نمی‌فرستد، بلکه به بنده‌اش فرصت می‌دهد تا از کرده پشیمان شود و به سوی حق و حقیقت باز گردد.
به این برگشت توبه می‌گویند. پس توبه در ساختمان واژگانی خود به معنی رجوع و بازگشت است، اما نه هر بازگشتی، بلکه بازگشت از گناه و معصیت. جرجانی در کتاب معروف التعریفات خود در باره توبه می‌گوید: بازگشتن از افعال مذموم است به افعال نیک.
بعضی می‌گویند توبه به معنی پشیمانی است، یعنی این‌که شخص از کرده پشیمان شود.
خلاصه سخن در مورد توبه این است: رجوع از گناه و معصیت به جانب خدای تعالی است توأم با ندامت و پشیمانی و عزم قاطع به عدم بازگشت به آن گناه باشد.
جایگاه توبه در آیات و روایات
در قرآن کریم آیات بیشماری پیرامون توبه است، از جمله:
{إِنَّمَا التَّوْبَهُ عَلَى اللّهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوَءَ بِجَهَالَهٍ ثُمَّ یَتُوبُونَ مِن قَرِیبٍ فَأُوْلَـئِکَ یَتُوبُ اللّهُ عَلَیْهِمْ وَکَانَ اللّهُ عَلِیماً حَکِیماً }(النساء،۱۷)
(همانا قبول توبه بر خدا برای کسانی است که از روی جهالت بدیِ انجام می‌دهند و سپس به زودی توبه می‌کنند، آن‌ها کسانی‌اند که خداوند از آن‌ها توبه می‌پذیرد و خداوند دانا و حکیم است)
از این آیه مفهوم می‌شود که خدای تبارک و تعالی از فرط لطف و عنایتی که بر بندگان خود دارد، قبول توبه آنان را بر خود لازم گردانیده است. این بشارت و مژدگانی خوبی است که پروردگار عالم با وجود آن‌که می‌تواند و قدرت دارد توبه کسی را قبول نکند و نپذیرد، اما از او می‌پذیرد و نه تنها که می‌پذیرد که چنین توبه‌ای را دوست دارد.
{وَهُوَ الَّذِی یَقْبَلُ التَّوْبَهَ عَنْ عِبَادِهِ وَیَعْفُو عَنِ السَّیِّئَاتِ وَیَعْلَمُ مَا تَفْعَلُونَ }(الشورى۲۵)
(و او کسی است که توبه را از بندگانش قبول می‌کند و از بسیاری بدیها در می‌گذرد و می‌داند شما چه چیزی انجام می‌دهید).
در این آیه حق‌تعالی قول قبولی توبه بندگان را می‌دهد. او از گناهان و بدیها در می‌گذرد و در عین حال می‌داند که ما چه چیزی انجام می‌دهیم. همه کارهای ما را می‌داند که روی چه انگیزه و چه منظوری به انجام می‌رسد، چه آن کار کوچک باشد یا بزرگ.
در روایات حدیثی نیز جایگاه توبه برجسته است. پیامبر(ص) فرمود:
«إِنَّ اللَّهَ لَیَفْرَحُ بِتَوْبَهِ عَبْدِهِ کَمَا یَفْرَحُ أَحَدُکُمْ أَنْ یَجِدَ ضَالَّتَهُ بِوَادٍ، فَخَافَ أَنْ یَقْتُلَهُ فِیهِ الْعَطَشُ» (جامع معمربن راشد ج ۱۱ ص ۲۹۷)
(خداوند به توبه بنده خود آنقدر خوشحال می‌شود که یکی از شما با یافتن گم شده خود در درّه‌ای خوشحال می‌شود در حالی‌که می‌ترسد از تشنگی هلاک گردد).
این حدیث به گونه صریح دلالت بر خشنودی حق‌تعالی از توبه بندگان دارد. چه خدای بزرگ و با عظمتی است که با توبه و رجوع بنده خود از گناه خشنود و خوشحال می‌شود.
در حدیثی دیگر پیامبر (ص) فرمود:
«کُلُّ بَنِی آدَمَ خَطَّاءٌ، وَخَیْرُ الْخَطَّائِینَ التَّوَّابُون» (ابن ماجه، ج۵ ص ۳۲۱)
(همه ابنای آدم بسیار خطاکارند، اما بهترین خطاکاران بسیار توبه کنندگان‌اند).
در این حدیث از واژگان مبالغه “خطّاء” و “توّاب” استفاده شده که به معنی بسیار خطاکار و بسیار توبه کننده است. باید کسی باشد که بسیار گناه کند تا بسیار توبه نماید. آن‌هایی که بسیار توبه می‌کنند، یعنی از هر گناه و معصیت چه کوچک باشد یا بزرگ به خدا رجوع می‌نمایند، پس آن‌ها بهترین‌ها هستند.
توبه چگونه انجام می‌شود؟ (شرایط توبه)
در میان برخی از مردم رایج است که هنگام توبه از گناهی، دستان خود را بر خاک می‌مالند و سپس بر بینی و گوشها. باید گفت چنین کاری توبه نیست. توبه حقیقی و واقعی آنست که شرایط ذیل را داشته باشد:
۱- پشیمانی از گناه: یعنی شخص گنهکار از کرده خود به شدت نادم و پشیمان شود.
۲- گرفتن تصمیم قاطع به عدم بازگشت به گناه: به این صورت که عزم خود را جزم کند که دیگر به آن گناه باز نگردد. ولو بعد از تصمیم بر اثر وسوسه‌های شیطانی نه تصمیم قبلی، دوباره به آن گناه بازگردد، باز هم باید توبه نماید.
۳- در معصیت اگر بر اثر نافرمانی از خدای تعالی باشد باید استغفار کند، و اگر بر اثر ضیاع حقوق بندگان باشد، در چنین حالتی باید حق بنده را به او باز گرداند. مثلاً اگر دین کسی را ادا ننموده باشد باید این دین را ادا کند.
در مورد شرط آخر یعنی شرط استغفار این دیدگاه برخی از علماست. گروه دیگری از علما استغفار را شرط نمی‌دانند و می‌گویند همین‌که شخص نادم شود و تصمیم قاطع به عدم بازگشت به گناه بگیرد کافی و بسنده است.
برخی از علما میان توبه و استغفار فرق قایلند. بر این اساس می‌گویند: توبه اظهار ندامت و پشیمانی و تصمیم بر عدم بازگشت به گناه است، در حالی که استغفار گفتن جملات استغفار و طلب مغفرت از حق‌تعالی است. (العرف الشذی شرح سنن الترمذی ج۱ ص۳۸۴)
چه وقت توبه قبول نمی‌شود؟
توبه در سه حالت قبول نمی‌شود:
۱- هنگام مرگ: زمانی‌که روح به غرغره یعنی به حلقوم می‌رسد. کسی که می‌میرد، روح از قسمت پاهایش خارج می‌شود تا این‌که به حلقومش می‌رسد. زمانی‌که روح به حلقوم برسد دیگر توبه قبول نمی‌شود، و در وازه‌های توبه بر روی این شخص بسته می‌گردد.
۲- وقت طلوع خورشید از مغرب که در روز قیامت صورت می‌گیرد. یکی از علایم بزرگ روز قیامت طلوع خورشید از مغرب است. زمانی‌که چنین کاری صورت گیرد توبه توبه کنندگان قبول نمی‌شود.
۳- کسی که کافر بمیرد. مثلاً کسی مؤمن بوده و توبه کرده اما در آخر منکر و کافر مرده، چنین کسی هم توبه‌اش قبول نمی‌شود، مگر این‌که قبل از مرگ ایمان آورده و توبه کرده باشد.
در میان گناهانی که با توبه بخشوده می‌شود باید گفت که در این خصوص گناه بر دو قسم است:
صغیره: منظور از آن گناهان کوچک است، و آن‌گناهانی است که حدی از حدود بر آن مرتب نیست، و وعید و تهدیدی در قرآن و سنت در باره آن وارد نشده است. مانند: نگاه کردن دزدیده به نا محرم، یا تأخیر در نمازهای فرض و از این قبیل. اینگونه گناهان با اعمال صالحی که انسان انجام می‌دهد مانند: نمازهای پنچگانه یا اعمال صالحه دیگر از بین می‌رود.
کبیره: و آن گناهان بزرگی است که حدی از حدود بر آن مرتب است، چنین گناهانی جز با توبه بخشوده نمی‌شود. از جمله این گناهان می‌توان به قتل نفس، شرب خمر، زنا، ترک نماز و از این قبیل اشاره کرد.
نتیجه توبه
توبه دو نتیجه مهم دارد:
۱- موجب مغفرت و بخشوده‌گی گناه می‌شود. هر گناهی که باشد فرقی نمی‌کند صغیره باشد یا کبیره و یا هر نوع گناه، مشروط بر آن‌که اگر حق دیگران ضایع شده بود این حق به آن‌ها بر گردانیده شود. با چنین توبه‌ای گناه انسان محو می‌شود.
پیامبر (ص) فرمود:
«التَّائِبُ مِنْ الذَّنْبِ کَمَنْ لَا ذَنْبَ لَه» (سنن ابن ماجه، ج ۵ ص ۳۲۰)
(توبه کننده گناه مانند کسی است که هیچ گناهی نکرده است).
۲- نتیجه دوم رفع درجات انسان است. کسی که توبه می‌کند به سبب این توبه به مدارج عالیِ می‌رسد. به مقامی می‌رسد به نام مقام توبه.
سید استغفار و بهترین دعای توبه این دعاست:
اللَّهُمَّ أَنْتَ رَبِّی لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ، خَلَقْتَنِی وَأَنَا عَبْدُکَ وَأَنَا عَلَى عَهْدِکَ وَوَعْدِکَ مَا اسْتَطَعْتُ، أَعُوذُ بِکَ مِنْ شَرِّ مَا صَنَعْتُ، أَبُوءُ بِنِعْمَتِکَ وَأَبُوءُ بِذَنْبِی، فَاغْفِرْ لِی، إِنَّهُ لَا یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا أَنْتَ (موارد الظمآن، ج ۳ ص ۳۷۸)
(بار الها! تو پروردگار من هستی، هیچ معبودی جز تو نیست. تو من را آفریدی و من بنده تو هستم و بر عهد تو و وعده تو تا زمانی‌که توانایی دارم استوارم، به تو پناه می‌برم از شر آن‌چه انجام داده‌ام، به نعمت تو بر خویشتن اعتراف دارم و به گناه خویش نیز. پس مرا ببخش که گناهان را جز تو نمی‌بخشاید).
اگر توان خواندن عربی این دعا را ندارد، می‌تواند به زبان فارسی ترجمه اش را بخواند.
