آوای سنت : یکی از مذاهب مهم اهل سنت، مذهب شافعی است که پیروان بسیاری در گوشه و کنار جهان به خصوص ایران اسلامی دارد. این مذهب توسط امام محمد بن ادریس شافعی: متولد سال ۱۵۰ و متوفی به سال ۲۰۴ قمری در عراق تأسیس شد.
مذهب شافعی دارای دو شاخه است:
– شاخه عراق، این شاخه زمانی ایجاد شد که امام (رح) در بغداد به اشاعه علم و فقه اشتغال داشت.
– شاخه مصر، و آن زمانی به وجود آمد که امام شافعی (رح) در مصر به طرح دیدگاه‌های خود پرداخت. در مصر امام (رح) مذهب قدیم یعنی عراق را تنقیح و تهذیب نمود و در برخی از اجتهادات و آراء و نظریات خویش تجدید نظر کرد. در آن سرزمین ربیع بن مرادی که یکی از پیشوایان مذهب شافعی است، نقش برازنده‌ای را در گسترش این مذهب ایفا کرد. او کسی است که کتاب‌های امام شافعی را در آن دیار روایت نمود.
شاخه عراقی مذهب شافعی توسط امام محمد غزالی (رح) زمینه رشد و انتشار یافت. آثار امام غزالی (رح) در زمینه فقه و اصول شافعی از جمله مراجع معتمد و مهم به شمار رفته و از تداول بسیار بالایی در میان علما و اندیشمندان برخوردار است. ابوحامد اسفراینی و قاضی ابوالطیب طبری و ابوالحسن ماوردی از جمله اعلام دیگری بودند که در مدرسه عراقی درخشش بیشتری داشتند.
بعدها بر اثر فعالیت فقهای مذهب، مدرسه فقهی دیگر نیز در مذهب شافعی به وجود آمد، که به نام مدرسه خراسانی شناخته می‌شود. این مدرسه همواره پا به پای مدرسه عراقی فعالیت کرد. در مدرسه خراسانی کسانی مانند: ابوبکر مروزی معروف به قفّال صغیر، ابو محمد جوینی پدر ابوالمعالی جوینی امام الحرمین بروز بیشتر یافتند و خدمات شایانی به این شاخه از مذهب شافعی انجام دادند و در واقع سبب بروز آن گردیدند.
برخی از علمای مذهب تلاش کردند آراء و دیدگاه‌های دو مدرسه عراقی و خراسانی را جمع کنند، از جمله: امام ابوالمحاسن الرویانی، ابن الصباغ، امام الحرمین الجوینی، ابوبکر شاشی، و حجه الإسلام غزالی.
امام شافعی اولین امامی هستند که اصول خویش را در کتابی به نام “الرساله” تدوین نموده اند و به این دلیل بسیاری از محقّقان ایشان را اولین مدوّن اصول فقه می‌دانند. این اصول بر اساس بیان امام و بر اساس آن‌چه علمای مذهب تعقیب نموده‌اند عبارت است از: کتاب خدا (ج) سنت پیامبر (ص)، اجماع علما، قول صحابی و قیاس. در مورد سایر منابع مانند استصحاب و مصالح مرسله و عرف از نظر مذهب شافعی (رح) این منابع اساسی به شمار نمی‌روند، ولی می‌توانند ممدّ مجتهد در استنباط و استخراج احکام قرار گیرند.
دو تا از تألیفات امام شافعی (رح) یکی “الرساله” و دیگری “الأم” مهم‌ترین منابع مذهب شافعی به شمار می‌روند که توسط خود امام تألیف شده و مرجع فقها و علمای مذهب در طول تاریخ مذهب شافعی بوده اند. در کنار این دو کتاب، کتاب‌های دیگری نیز حایز اهمیت‌اند، از جمله: “مختصر مزنی”، “التنبیه” و “المهذّب” ابی اسحاق شیرازی، “الوسیط” و “الوجیز” امام غزالی.
بعدها در مذهب شافعی کتاب‌های نووی و ابوالقاسم رافعی بروز یافتند که نقش بسزایی تا امروز به حیث مرجع فقه شافعی بر عهده دارند. سخن این دو تن در مذهب شافعی حجت قاطعه است به خصوص اگر بر مسأله‌یی اتفاق نظر کنند.
رافعی صاحب دو کتاب مهم در مذهب است، یکی: “المحرر” و دیگری “الشرح الکبیر” که توسط آن کتاب “الوجیز” امام غزالی را شرح نموده است.
و امام نووی صاحب کتاب‌های چون: “منهاج الطالبین و عمده المفتین” است که توسط آن کتاب “المحرر” رافعی را اختصار نموده، و کتاب “روضه الطالبین و عمده المفتین” که با آن کتاب “العزیز شرح الوجیز” رافعی را مختصر کرده است.
بعداً چهار تن از علما و کتاب‌های شان به شهرت رسیدند:
– شیخ الإسلام زکریا الأنصاری صاحب کتاب “فتح الوهاب بشرح منهج الطلاب” که کتاب “منهاج الطالبین” امام نووی را مختصر کرده است؛
– ابن حجر هیتمی صاحب کتاب “تحفه المحتاج بشرح المنهاج”؛
– خطیب شربینی صاحب کتاب “مغنی المحتاج إلی معرفه معانی ألفاظ المنهاج”؛
– جمال رملی صاحب کتاب “نهایه المحتاج إلی شرح المنهاج”.
برخی از شخصیت‌های مهم دیگر مذهب شافعی عبارتند از:
محمد بن نصر المروزی، قاضی حسین، ابن حبان، ابن فورک، ابن عساکر، ابن جزری، ابن دقیق العید، ابن حجر عسقلانی، شمس الدین سخاوی، سیوطی، بیهقی، ابوالقاسم قشیری، ابونعیم اصفهانی، عبدالقادر جیلانی، خطیب بغدادی و دیگران.
مذهب شافعی را می‌توان در میانه رأی و حدیث دانست. یعنی فقهای این مذهب تلاش کرده‌اند بین دو مدرسه اهل رأی و اهل حدیث که از زمان صحابه به عنوان دو شیوه و روش در قرائت نصوص عرض اندام کرده‌اند، جمع نمایند.
امروزه مذهب شافعی به عنوان یکی از مذاهب مهم اهل سنت بر گستره عظیمی از بلاد اسلام سیطره و گسترش دارد و علما و اندیشمندان بسیاری در میان طاق‌ها و رواق‌های مدارس دینی و کلاس‌های درس دانشگاهی از اندیشه‌های امام شافعی (رح) و شاگردان شان و علمای این مذهب کسب فیض می‌کنند و پژوهش‌گران اکادمیک راجع به جزئیات مسایل این مذهب دست به تحقیق و تفحص می‌زنند.
