لزوم شرعی وقایه از بیماریهای مسری
آوای سنت : در آستانه و آغاز فصل سرما قرار داریم. این فصل در کنار ثمرات و برکات فراوانی که از لحاظ آب و باران دارد، به علت تحول پیوسته هوا و تغییر متناوب آن باعث بروز برخی بیماریهای مسری می‌گردد.
فصل‌های خزان و زمستان چه بخواهیم یا نخواهیم، هر کدام پوشه‌ای از بیماریهای میکروبی و ویروسی را با خود دارند. از کرونا که بگذریم سرماخوردگی‌های متنوع شبیه به کرونا، و انواع و اقسام آنفلونزاها، درگیری عمده بسیاری از مردم در این روزها و تا پایان زمستان خواهد بود، و آنان را اذیت خواهد کرد، و برخ را تا سر حد مرگ پیش خواهد برد. چه بسیارند انسان‌هایی که بر اثر یک آنفلونزای ساده که منجر به تخریب سیستم تنفسی شان شده جان خود را از دست داده‌اند.
این وضعیت از همه ما میطلبد تا بیشتر مراقب و مواظب سلامت خود و دیگران باشیم.
آیا وقایه لازم است؟
شاید برخی چنین تصوری داشته باشند که بیماری و شفا از جانب خداست، و نیازی به این نیست که یکی از ما مراقب خود و دیگران باشیم تا بیمار نشویم. زیرا اگر خدا (ج) خواسته باشد کسی بیمار نشود، اگر تمام جهان یکجا شوند تا او را بیمار کنند نمی‌توانند.
در پاسخ باید گفت که حق‌تعالی دنیا را محل اسباب قرار داده، و هر چیزی را وابسته به سببی خاص ساخته است. به عنوان مثال بیماریهای آنفلونزا و کرنا را وابسته به ویروسی خاص ساخته که هرگاه همان ویروس در کسی داخل شود حتماً مریض می‌شود، مگر اینکه الله متعال بنا بر حکمتی، چیز دیگری بر خلاف سنت و روش و قانونی که وضع کرده کسی را با وجود ویروس بیمار نکند.
و از آن‌جایی‌که کسی نمی‌داند آیا جزء همان دسته‌ای که الله متعال اراده نموده با وجود ویروس مریض نشوند هست یا نه، بنا بر این بر هر انسان لازم است، هم خود را وقایه کند و هم هرگاه مریض شد، با قرنطینه خود و اتخاذ تدابیر خاص مانند: استفاده از ماسک و دست ندادن و روبوسی نکردن و نزدیک نشدن، مانع سرایت ویروس و میکروب به دیگران شود. این امر در آموزه‌های دینی مورد تأکید فراوان قرار گرفته که در ادامه به آن خواهیم پرداخت، اما قبل از آن ببینیم شریعت اسلام راجع به حفظ جان چه دستوراتی دارد؟
اهمیت حفظ جان
به اتفاق همه علماء و فقهای اسلام، حفظ جان یکی از ضروریت‌ها و مقاصد پنجگانه مهم دینی است که نصوص بسیاری از قرآن کریم و سنت پیامبر (ص) بر آن دلالت و تأکید دارند. و حتی بسیاری از احکام شرعی به خاطر حفظ آن مقرر شده‌اند. (فتاوی اللجنه الدائمه فتوای شماره ۲۴۸۴ و فتوای شماره ۱۲۱۸) و این از جمله امور متفق علیها در تمام ادیان و شرایع آسمانی است. (بدائع السلک فی طبائع الملک ج۱ص۱۹۴) و امام غزالی (رحمه الله) حفظ جان را مرتبه دوم از ضروریت‌ها و مقاصد پنجگانه شریعت قرار داده است. (المستصفى فی علم الأصول ج۱ص۴۱۷) و علمای کرام و فقهای عظام، حفظ جان را از جمله واجبات مهم شرعی دانسته‌اند. (فتاوی اللجنه الدائمه فتوای شماره ۲۴۸۴. الفقه المیسر ج۱۱ص۶۳).
حفظ و نگهداشت جان در قدم اول بر هر فردی از افراد امت مسلمه لازم و واجب شرعی است. و سپس بر دولت اسلامی که این کار را باید از طریق اتخاذ تدابیر لازم بهداشتی و انفاذ حدود و تطبیق احکام شرعی و آن‌چه داده‌های علمی حکم می‌کنند به انجام برساند.
روی این اساس بر فرد فرد امت اسلامی واجب و لازم است برای حفظ جان خود، و سایر مسلمانان هر اقدام لازم را روی دست بگیرد، به خصوص اقدامات وقایوی را که در کنار شریعت مورد تأکید جهان پزشکی نیز قرار گرفته است.
اینک می‌بینیم متون دینی راجع به حفظ جان و رعایت بهداشت عمومی و قرنطین و جلوگیری از گسترش بیماری‌ها چه توجیهاتی دارد:
۱- خدای تعالی در قرآن کریم میفرماید: وَلاَ تُلْقُواْ بِأَیْدِیکُمْ إِلَى التَّهْلُکَهِ وَأَحْسِنُوَاْ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ [البقره،۱۹۵] (و خویشتن را با دستان خویش به هلاکت میفکنید و نیکی کنید که خدای‌تعالی نیکوکاران را دوست می‌دارد).
اگرچه آیه مبارکه در مسأله جهاد نازل شده، ولی عموم آیه دلالت بر آن دارد که برای هیچ مسلمانی مجاز نیست خود را در مهلکه‌ها بیفکند. شکی نیست که در مسأله بیماری‌ها عدم رعایت نکات بهداشتی و دستورات طبی، خود را در مهلکه انداختن و در نتیجه مخالفت صریح با این آیه کریمه است.
۲- رسول خدا فرموده‌اند: «الطَّاعُونُ رِجْسٌ أُرْسِلَ عَلَى طَائِفَهٍ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ، أَوْ عَلَى مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ، فَإِذَا سَمِعْتُمْ بِهِ بِأَرْضٍ، فَلاَ تَقْدَمُوا عَلَیْهِ، وَإِذَا وَقَعَ بِأَرْضٍ، وَأَنْتُمْ بِهَا فَلاَ تَخْرُجُوا، فِرَارًا مِنْهُ». قَالَ أَبُو النَّضْرِ: «لاَ یُخْرِجْکُمْ إِلَّا فِرَارًا مِنْهُ» (صحیح البخاری، ج۴ص۱۷۵) (طاعون عذابی است که خدای تعالی آن را بر طائفه‌یی از بنی اسرائیل یا بر کسانی که قبل از شما بوده‌اند، فرستاده است. پس هرگاه شنیدید در سرزمینی طاعون واقع شده، به آن وارد نشوید! و هرگاه در سرزمینی واقع شود و شما در آن هستید، از آن بیرون نشوید. نضر میگوید: خارج نشوید مگر اینکه از آن فرار نمایید).
بر مبنای این حدیث نبوی، قرنطینه سرزمین طاعون برای حفاظت از جان دیگران، امری است مشروع و لازم، زیرا بیان رسول الله در این خصوص صریح است. البته نحوه این قرنطینه مربوط به حاکم اسلامی است که در پرتو مشوره اهل خبره از اطبای حاذق، می‌تواند آن را در مورد اشخاص و سرزمینها اعمال نماید.
فقهای معاصر نیز بر لزوم قرنطین صحی تأکید و بر جواز آن صحه می‌گذارند. (فقه المیسر، ج۱۲ص۱۶۳)
و در مورد سخن نضر باید گفت که اگر کسی در سرزمینی که دچار وبا و طاعون است قرار داشته باشد، می‌تواند در صورتی که سالم باشد به منظور نجات خود، از آن سرزمین فرار نماید. با این‌حال برخی از علما خروج از آن سرزمین را هم مجاز نمی‌دانند.
۳- رسول الله در حدیث ابوهریره فرمود: «لَا یُورِدُ مُمْرِضٌ عَلَى مُصِحٍّ» (صحیح مسلم، ج۴ص۱۷۴۳) (هیچ مریضی بر سالمی وارد نشود). بر اساس این حدیث هیچ بیماری که به بیماریهای ساری گرفتار است، حق ندارد بر انسانی که صحتمند است وارد شود. این حدیث بر لزوم حفظ الصحه شخصی و اجتماعی تأکید دارد، و دال بر جواز قرنطینه نیز هست.
۴- در صحیح مسلم روایت شده که در بین وفد ثقیف شخصی که گرفتار بیماری جزام بود نیز وجود داشت. رسول الله به او پیام فرستادند که: «إِنَّا قَدْ بَایَعْنَاکَ فَارْجِعْ» (صحیح مسلم، ج۴ص۱۷۵۲). (ما تو را بیعت دادیم، بازگرد). یعنی نیازی نیست تو به خاطر بیعت با ما وارد شوی، و ما بیعت تو را به همین صورت قبول داریم. این حدیث نیز دلالت بر وقایه و دوری از بیماران ساری و اتخاذ تدابیر وقایوی دارد.
۵- عمر فاروق از ورود به شام که در آن طاعون منتشر شده بود، اجتناب نمودند. زمانی که ابوعبیده خطاب به ایشان گفت: أفراراً من قدر الله؟ ایشان فرمود: «لَوْ غَیْرُکَ قَالَهَا یَا أَبَا عُبَیْدَهَ، نَعَمْ نَفِرُّ مِنْ قَدَرِ اللَّهِ إِلَى قَدَرِ اللَّهِ». (فیض الباری، ج۶ص۵۶) (ابوعبیده! کاش غیر از تو این سخن را میگفت! بلی از تقدیر خدا به تقدیر خدا فرار میکنیم).
این سخن فاروق اعظم دلالت بر آن دارد که هم طاعون و وبا به تقدیر خداست، و هم سالم ماندن از آن با دور شدن از مناطق شیوع آن به تقدیر خدای تعالی است. پس انسان باید از طاعون فرار کند. و اگر فرار کند این کار به معنی فرار از تقدیر خدا به تقدیر خدای تعالی است.
۶- رسول الله فرمود: «لاَ ضَرَرَ وَلاَ ضِرَارَ» (مسند احمد، ج۱ص۳۱۳) (ضرر رسانی و قبول ضرر نیست). بر اساس این حدیث کسانی که گرفتار بیماری ساری هستند، اگر تدابیر وقایوی را رعایت نکنند، در حقیقت به دیگران ضرر می‌رسانند. چنین ضرری از نظر اسلام قابل قبول نیست، و یک انسان مسلمان نه به کسی باید ضرر برساند، و نه هم از کسی ضرر را قبول کند.
۷- بر بنیاد قواعد کلی فقهی: «لاضرر و لاضرار» (قاعده ۱۹) «الضرر یزال» (قاعده ۲۰) «یتحمل الضرر الخاص لدفع ضرر عام» (قاعده ۲۶) «الضرر الأشد یزال بالضرر الأخف» (قاعده ۲۷) دفع ضرر ناشی از بیماریهای مسری از طریق وقایه به منظور دفع ضرر از دیگران لازم و ضروری است.
در کنار رعایت نکات بهداشتی و وقایوی، خواندن آیه الکرسی شریف و سوره‌های: فاتحه، اخلاص و معوذتین و سایر ادعیه مأثوره گفتن درود شریف، تأثیر بسزایی در حفظ انسان‌ها از انواع موجودات شرور و آفات و بلیات دارد.
این دعاها نیز مأثور است:
«بِسْمِ الله الَّذِی لا یَضُرُّ مَعَ اسْمِهِ شَیْءٌ فِی الأرْضِ وَلا فِی السَّمَاءِ وَهُوَ السمیع الْعَلِیمُ». ۰(موارد الظمآن، ج ۷ ص۳۷۳)
«اللهم إنی أعوذُ بکَ مِن البَرَصِ والجُنون، والجُذامِ، ومِن سیئ الأسقَام». (سنن ابی داود، ج۲ص۶۵۰)
«أَعُوذُ بِکَلِمَاتِ الله التَّامَّاتِ مِنْ شَرِّ مَا خَلَق» (مواردالظمآن، ج ۷ ص۳۸۶) دکتور عبدالمجید صمیم پژوهشگر دینی
