تعامل با بلایای طبیعی در آموزه‌های شرع و داده‌های تجربی

آوای سنت : این روزها خبرهای ناگواری از دو کشور اسلامی ترکیه و سوریه به گوش می‌رسد. زلزله‌ای شدید جنوب ترکیه را به شدت در هم کوبیده که از اثر آن کشور سوریه نیز به علت نزدیکی و هم مرز بودن با محل زلزله به شدت آسیب دیده و در هر دو کشور اسلامی هزاران تن از برادران مسلمان ما به کام مرگ فرو رفته‌اند، و جمعی دیگر صدمات شدیدی دیده‌اند.

بی تردید که زلزله از جمله بلایای طبیعی است که جلوگیری از آن نا ممکن است. مشکل حادی که از این جهت متوجه انسان‌هاست، این است که زلزله‌ها معمولاً قابل پیش بینی دقیق نیستند، و دانش امروز در حدی که گسترش یافته، نمی‌تواند لحظه وقوع زلزله و شدت آن‌را پیش بینی نماید. به این جهت معمولاً بسته به شدت زلزله آسیب‌ها بر شهرها و انسان‌ها وارد می‌گردد.

با این‌حال اگر انسان‌ها نمی‌توانند جلوی زلزله‌ها را بگیرند و یا لحظه وقوع آن‌ها را پیش بینی نمایند، اما می‌توانند با اتخاذ بعضی اقدامات به مبارزه با بلایای طبیعی بروند.

در ذیل تلاش می‌کنیم برخی از امکانات و مسئولیت‌های انسان‌ها را در تعامل با چنین حالات اضطراری در پرتو آموزه‌های شرعی و داده‌های تجربی به بررسی بگیریم:

قبل از قوع بلاهای طبیعی
همیشه می‌گویند وقایه بهتر از علاج است. این سخن می‌تواند اساس تعامل انسان‌ها با هر مصیبت و بلایی باشد. تمام بلاهای طبیعی تابع یک سلسله قوانین هستند که بر اساس آن به وجود می‌آیند، آسیب می‌رسانند، می‌کُشند و زخمی می‌سازند. هر بلا و مصیبتی اسبابی دارد و عللی که آن‌ها را باید در دل همین قوانین جستجو کرد. تمام این قوانین و سازوکارها را خداوند متعال(ج) خالق آسمان‌ها و زمین و تمام هستی وضع نموده و تطبیق می‌نماید و چیزی خارج از قوانین او اتفاق نمی‌افتد. این قوانین به تعبیر قرآن کریم به گونه دقیق تقدیر و سنجش شده اند. حق‌تعالی می‌فرماید:
{الَّذِی لَهُ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلَمْ یَتَّخِذْ وَلَداً وَلَمْ یَکُن لَّهُ شَرِیکٌ فِی الْمُلْکِ وَخَلَقَ کُلَّ شَیْءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِیراً } [الفرقان۲] (آن‌که آسمان‌ها و زمین را آفرید و برای خود فرزندی بر نگزید و برای او در پادشاهی شریکی نیست و همه چیز را آفرید و به دقت سنجش کرد).

نکته مهم در این عرصه فهم این مطلب است که انسان می‌تواند از طریق همین قوانین طبیعی و فیزیکی به مبارزه با برخی دیگر از قوانین دیگر برود و عملکرد آن‌ها را یا محدود نماید و یا کلاً مانع وقوع آن‌ها گردد.

شما در زلزله‌ها و سیلا‌ب‌ها به عنوان مثال دقت کنید. در حال حاضر امکان ندارد انسان‌ها از طریق تعقیب قوانین فیزیک مانع وقوع زلزله بشوند، اما می‌توانند با پیگیری و درک و استفاده از برخی قوانین طبیعی و فیزیکی، جلو برخی از تبعات ویرانگر زلزله را بگیرند و یا آثار آن‌ها را با احداث ساختمان‌های مقاوم و مستحکم و ضد زلزله کم کنند تا هر زلزله‌ای نتواند موجب محنت انسان‌ها گردد و در آن واحد هزاران تن آن‌را به کام مرگ فرو برد.

در مورد سیلاب‌ها نیز وضعیت این‌گونه است. انسان‌ها می‌توانند از طریق مثلاً حفر برخی از نهرها و جوی ها و یا احداث سدها و هدایت آب‌ها به آبراه‌ها از وقوع سیلاب‌های ویرانگر جلوگیری نمایند، و تا تبعات آن ها را کم کنند.

این مبارزه نیازمند دانشی است که انسان باید آن‌را حاصل کند. دانش زمین شناسی که امروزه پیشرفت خوبی داشته و دانشمندان بسیاری در این عرصه‌ تحقیقات وسیع و گسترده‌ای به عمل آورده‌اند، و نتیجه حاصله از زحمات آن‌ها محدود ساختن آثار و پیامدهای بلاهای طبیعی است.

وظیفه درک و فهم این قوانین و رفتن به سوی مبارزه با آن‌ها، هم بر عهده حکومت‌هاست و هم بر عهده افراد و اشخاص. دولت‌ها باید در این زمینه سرمایه‌گزاری‌های کلانی انجام دهند تا از مردم خود در برابر مصائب آسمانی و زمینی محافظت کنند. همچنان باید دانشمندان و محققان را تشویق و ترغیب به انجام تحقیقات در زمینه مبارزه با حوادث طبیعی نمایند، و ابزار و آلات و فضای مناسب لازم را برای آن‌ها فراهم سازند.

بعد از وقوع بلاهای طبیعی
اما اگر خدای ناخواسته چنین بلاهایی واقع شود، در چنین حالتی هر انسان مسلمانی باید در پرتو آموزه‌های شرع متوجه نکات ذیل باشد:

– وقوع این بلاها به تقدیر خدای تعالی است. هیچ چیزی خارج از اراده و تقدیر او نیست. انسان باید به این تقدیر راضی باشد. البته رضایت به تقدیر به معنی تسلیمی به شرّ و بدی نیست، بلکه منظور مقاومت و ایستادگی و صبر و مقابله و مبارزه با همه انواع و اقسام بلیات از طریق همان قوانینی است که قبلاً شرح شد.
– وقوع این بلاها با زندگی انسان‌ها عجین شده، چون این حوادث از محیط زیست انسان‌ها یعنی کره زمین ناشی می‌شود و تابع قوانین فیزیکی کره خاکی است.
– اگر بلایی واقع شد، انسان نباید خود را ببازد بلکه باید در کمال حوصله و صبر و با تدبیر خاصی با آن مقابله نماید. به این صورت که برای نجات خود سعی و تلاش فراوان نموده بهترین راه نجات را انتخاب کند.
– بعد از نجات خود، انسان باید به فکر نجات دیگران باشد. انسان باید بداند که بنی آدم اعضای یکدیگرند که در آفرینش ز یک گوهرند چون عضوی به درد آورد روزگار دگر عضو ها را نماند قرار. هر کاری انسان می‌تواند برای نجات کسی انجام دهد نباید از آن دریغ کند. پیامبر(ص) فرمود: «مؤمن برای مؤمن مانند یک بناست که برخی از اجزای آن برخی دیگر را محکم و استوار می‌سازند». و فرمود: «مثل مؤمنان در تعاون و تراحمی که با یکدگیر خویش دارند مانند جسد واحد است که هرگاه عضوی دچار بیماری گردد، سایر اعضا به خاطر آن به خواب نمی‌روند».
– در چنین حالاتی معمولاً جو وحشت و ترس همه را فرا می‌گیرد. انسان باید تا می‌تواند برای مردم اطمینان و آرامش ببخشد. طبیعی است ایمان قوی به خصوص ایمان به تقدیر خیر و شر و این‌که هیچ بدی و شری به انسان نمی‌رسد مگر این‌که در ازل نوشته شده باشد، تا حد زیادی می‌تواند ارزش‌های ایمانی را تقویت کند، و از این طریق امکانات کنار آمدن با مصائب را برای انسان‌ها آسان سازد.
– در چنین حالاتی معمولاً بازار شایعات به شدت گرم می‌شود. این شایعات بر جوّ وحشت و ترس مردم می‌افزاید. انسان نباید جزئی از این شایعات باشد. نباید با دروغ پراکنی و دروغ پردازی و اشاعه دروغ سبب آزار و اذیت مردم شود. یادمان باشد دروغ از جمله گناهان بزرگ است و خداوند (ج) دروغگویان را لعنت فرستاده است.

آمادگی گرفتن برای حالات اضطرار
گفتیم که گریزی از وقایع و حوادث بلا آفرین در دنیا نیست. انسان‌ها و دولت‌های شان باید برای چنین حالاتی آمادگی کامل داشته باشند.
این آمادگی‌ها از دو طریق می‌تواند به انجام برسد:

اول: آمادگی‌های ذهنی:
هر انسانی باید ذهناً برای چنین حالاتی آماده‌گی داشته باشد. هم خود انسان و هم تمام وابستگانش باید بدانند که زندگی در روی کره زمین خالی از خطر نیست. بسیاری از این خطرات اگر مصنوعی و به فعل انسان‌هاست مانند جنگ‌ها، اما بسیاری از خطرات دیگر ناشی از عوامل و فعل و انفعالات طبیعی است که گریز ناپذیرند.
این آمادگی ذهنی تا حد زیادی برای انسان کمک می‌کند تا به گونه درست با این وقایع کنار بیاید، و از این‌که غافلگیر شود نجات پیدا کند، چون غافلگیری در چنین حالاتی برای انسان آسیب‌های روحی و روانی جدیِ به بار می‌آورد. انسان باید در حالات عادی این خطرات را و نحوه مبارزه با آن‌ها را برای فرزندان خود شرح کند تا آن‌ها از این حیث در آمادگی کامل قرار داشته باشند.

دوم: آمادگی‌های عملی:
هر پدر و مادری باید در خانه برای فرزندان خود آموزش‌های لازم فرار از محل خطر، نحوه خروج از خانه در هنگام وقوع زلزله یا پناه گرفتن در اماکن نسبتاً امن‌تر را آموزش دهد. باید به آن‌ها بفهماند که مثلاً استفاده از آسانسور در چنین حالاتی گزینه بدی است. نیز در چنین حالاتی حفظ خونسردی در اولویت قرار دارد، و انسان باید با حفظ خونسردی در راستای نجات خود بکوشد.
همچنان لازم است اعضای خانواده قبل از خواب مسیر خروج از خانه را به ذهن خود بسپارند و در طول شب در مسیر خروج مانعی مانند بالش یا توشک و سایر موانع قرار نداشته باشد و مسیر کاملاً امن و بدون مانع باشد تا در هنگام وقوع خطر حتمی بتوان از آن مسیرها به درستی و سلامت فرار کرد و به جای امنی بیرون شد.

خانم‌ها باید زیوراتی را که دارند و یا اگر در خانه پول نقدی هست، همیشه داخل یک کیف و در نزدیکتر‌ین نقطه به خود یا یکی از اعضای خانواده قرار دهند تا به مجردی که فرمان تخلیه صادر شد، بدون کدام مانع سرمایه‌های خانه بر داشته شود و با انسان به بیرون انتقال یابد تا در هنگام مشکلات بتوان از آن‌ها استفاده کرد.

چه بهتر خواهد بود تا در نیمه‌های شب برای تطبیق برنامه فرار یکی دوشب تمرینات عملی صورت گیرد، به این صورت که پدر خانه در نیمه‌های شب با هماهنگی قبلی به ناگاه فرمان تخلیه خانه را بدهد و اعضای خانواده در پی آن خود را به بیرون برسانند، البته به گونه‌ای که همسایه‌ها اذیت نشوند.