پدر و مادر آزاری ؛ گناهی که صدر گناهان کبیره قرار دارد

آوای سنت : تمدن امروز با وجود پیش‌رفت‌های بسیاری که در تمام زمینه‌ها داشته، اما متأسفانه در برخی عرصه‌ها عقب‌گردهای خطرناکی داشته است. یکی از عرصه‌هایی که این عقب‌گردها در آن بیش از سایر زمینه‌ها محسوس است و هماره روح و روان انسان‌ها را می‌آزارد، از هم گسیختگی خانوادگی و از بین رفتن روح تعاطف و محبّت و مودت میان اعضای آن است.

این مصیبت در تمام بخش‌های خانواده مشهود است. زن و شوهر دیگر آن علاقه زمان‌های قدیم را به هم ندارند. پدر به عنوان بزرگ منزل و شخص اول، آن اهمیت و جایگاه سابق را ندارد. مقام مادر که بهشت در زیر پای‌شان است پاس داشته نمی‌شود. برادران و خواهران از محبّت لازم در میان خود برخوردار نیستند. پیوندهای خویشاوندی و صله رحم به حدی ضعیف و کم رنگ شده‌ که می‌شود گفت اصلاً وجود ندارد. به گفته شاعر: “زمانه‌ای است که هر کس به خود گرفتار است”.

یقیناً از میان همه این پدیدارهای بد و زشت، پدر و مادر آزاری از همه بدتر و زشت‌تر است و متأسفانه که بیداد می‌کند. در آموزه‌های اسلام به پدر و مادر آزاری “عقوق والدین” می‌گویند. اصل “عقوق” به معنی قطع کردن و بُریدن است. کسی که پدر و مادر را عاق می‌کند، یعنی با نافرمانی و آزار و اذیت، پیوند پدر و مادری و فرزندی را قطع می‌نماید. منظور از آن آزُردن، نافرمانی، سرپیچی، ترک شفقت بر پدر و مادر و سبک داشتن آن‌هاست.

عقوق والدین شامل هر گفتار یا رفتاری می‌شود که موجب اذیت و آزار والدین گردد. این عمل زشت می‌تواند در اشکال مختلفی بروز کند، از قبیل: اطاعت نکردن در معروف، رنجانیدن آن‌ها با گفتار و رفتار، بی‌احترامی، غمگین ساختن آن‌ها به هر نحوی که باشد، گریانیدن آن‌ها، بیرون کردن آن‌ها از خانه، سپردن آن‌ها به مراکز نگهداری کهن‌سالان یا خانه سالمندان، ضایع ساختن حقوق آن‌ها و خلاصه هر کاری که موجب آزردگی خاطر عاطر آن‌ها شود، مگر کاری که پدر و مادر تقاضا کنند و در آن مخالفت شرع باشد که در چنین حالتی مخالفت با آن‌ها اشکالی ندارد.

عقوق والدین از جمله گناهان کبیره است. از پیامبر اکرم در باره گناهان کبیره سوال شد، ایشان فرمود:
«الإِشْرَاکُ بِاللَّهِ، وَعُقُوقُ الوَالِدَیْنِ، وَقَتْلُ النَّفْسِ، وَشَهَادَهُ الزُّورِ» (صحیح بخاری، ج ۳ ص ۱۷۱)
(شریک آوردن به خدا، عاق نمودن والدین، کشتن نفس، شهادت زور).

و در بعضی روایات ایشان آزار و اذیت والدین را بزرگ‌ترین کبیره بر شمردند:
«إِنَّ أَکْبَرَ الْکَبَائِرِ عُقُوقُ الْوَالِدَیْنِ ، قَالَ : قِیلَ : وَمَا عُقُوقُ الْوَالِدَیْنِ ؟ قَالَ : یَسُبُّ الرَّجُلُ الرَّجُلَ ، فَیَسُبُّ أَبَاهُ ، وَیَسُبُّ أُمَّهُ ، فَیَسُبُّ أُمَّهُ». (مسند احمد، ج ۲ ص ۲۰۴)
(به تحقیق که بزرگ‌ترین کبائر آزردن والدین است. گفتند: آن چیست؟ فرمود: شخصی پدر و مادر دیگری را دشنام می‌دهد و او پدر و مادر او را).

از این حدیث چنین دانسته می‌شود که حتی قرار دادن والدین در معرض دشنام دیگران نیز از جمله عاق والدین و گناه کبیره به شمار می‌رود. بر این اساس هر کاری که انسان در جامعه انجام دهد که بر اثر آن پدر و مادرش دشنام داده شوند، این از جمله گناهان کبیره به حساب می‌آید. چه رسد به این‌که برخی از انسان‌ها دهان خویش باز کنند و به پدر و مادر انواع و اقسام دشنام‌ها، الفاظ رکیک، توهین و تحقیر را روا دارند و برخی از شبیه به انسان‌ها به حدّی مسخ شوند و در دام حیوانیت وحشی سقوط کنند که خدای نا کرده پدر و مادر خود را بکشند و یا مورد ضرب و جرح قرار دهند.

پس بر هر انسان مسلمانی واجب و لازم است احترام پدر و مادر خود را داشته باشد و حتی کوچک‌ترین کاری که سبب آزردگی خاطر آن‌ها شود را نباید انجام دهد که اگر چنین کند و کاری انجام دهد که موجب آزرده شدن والدین گردد، آن شخص مرتکب گناه کبیره شده است.

انسان وجیبه دارد هنگام پیری، بیماری و ضعف و ناتوانی بیشتر متوجه پدر و مادر خود باشد. او باید بال فروتنی و خضوع را در این هنگام برای پدر و مادر بگستراند که خدای تعالی به چنین چیزی فرمان داده است:
وَقَضَى رَبُّکَ أَلاَّ تَعْبُدُواْ إِلاَّ إِیَّاهُ وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَاناً إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِندَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ کِلاَهُمَا فَلاَ تَقُل لَّهُمَا أُفٍّ وَلاَ تَنْهَرْهُمَا وَقُل لَّهُمَا قَوْلاً کَرِیماً وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَهِ وَقُل رَّبِّ ارْحَمْهُمَا کَمَا رَبَّیَانِی صَغِیراً [الإسراء، ۲۴] (و حکم کرد پروردگار تو که جز او را عبادت نکنید و به والدین احسان نمایید. اگر یکی از آن دو یا هر دو در کنار تو به سالخوردگی رسیدند، به آن‌ها اوف مگو و به آنان پرخاش مکن و به آن‌ها سخنی شایسته بگوی و از سر مهربانی بال فروتنی بر آنان بگستر و بگو پروردگارا آن دو را رحمت کن چنان‌که مرا در خردی پروردند).

در این آیه تصریح شده که انسان حق ندارد به پدر و مادر خود حتی کلمه “اف” بگوید. این یعنی فرزندان باید احترام والدین خود را به تمام و کمال داشته باشند و هیچ‌گاه کاری نکنند که نوعی بی حرمتی به شمار آید، زیرا هر آن‌چه سبب آزار و اذیت پدر و مادر می‌شود از جمله گناهان کبیره به شمار می‌رود و ما به این موضوع در مبحث گناهان کبیره به قدر کافی توضیح دادیم.

وقتی پدر و مادر پیر ‌شوند طبیعی است به کمک و معاونت فرزندان خود در تمام امور شدیداً نیاز پیدا می‌کنند. فرزندان باید بدانند روزگاری آن‌ها نیز به علت کودکی، ضعف و ناتوانی به شدّت وابسته به پدر و مادر خود بودند، و آن‌دو از هیچ کمکی به آن فرزند دریغ ننمودند و حالا نوبت فرزندان است تا خدمات پدر و مادر خود را جبران کنند.

این‌که قرآن کریم از تعبیر بسیار زیبای “گسترانیدن دوبال” استفاده می‌کند به معنی این است که فرزندان باید والدین پیر خود را زیر بال فروتنی، مهر و محبت خود قرار دهند و به رفع نیازمندی‌های آنان بپردازند. یادمان باشد خدمت به والدین به خصوص در هنگام پیری‌ در این آیه در کنار عبادت خدا ذکر شده که هم‌سنگی و هم‌سانی میان آن‌دو را نشان می‌دهد، یعنی خدمت به پدر و مادر در چنین حالتی هم‌سنگ عبادت حق‌تعالی است.
بنا بر این بر هیچ انسان مسلمانی مجاز نیست پدر و مادر خود را از طریق گفتار یا رفتاری بیازارد و اذیت کند به خصوص زمانی‌که پدر و مادر به مرحله پیری، ضعیفی و ناتوانی برسند.

جوان امروز باید بداند که این پیری و نا توانی دیر یا زود به سراغ او هم می‌آید و او را نیز زمین‌گیر می‌کند. یادش باشد هر تعاملی که او با پدر و مادر خویش داشته، فرزندانش با او خواهند داشت. دنیا دار مکافات است.

حضرت مولانا می‌فرماید:
از مکافات عمل غافل مشو گندم از گندم بروید جو ز جو

و حضرت حافظ شیراز نیز می‌فرماید:
من اگر خوبم و گر بد تو برو خود را باش هر کسی آن درود عاقبت کار که کشت