اهمیت دعا و جایگاه آن در زندگی مسلمان

آوای سنت : نقش دعا در حل مشکلات
دنیای معنویاتی که دین مبین اسلام ارائه داشته، به حدی وسیع و رنگارنگ است که انسان بُهت زده می‌شود از این همه تنوع. این دین مقدس هیچ خلأ و ثلمه‌ای را در این بخش از زندگی انسان‌ها باقی نگذاشته است.

یکی از مهمترین عناصر دنیای معنویت “دعا” است. دعا عبادتی است سترگ و بزرگ و طاعتی است بی منت و در خور. شخص دعا گو کسی است که به حَقِّه با خدای خویش راز و نیاز می‌کند، و با او از اعماق دل پُر از ایمان خویش نیایش می‌نماید.

دعا چیست؟
واژه دعا اگرچه عربی است، اما کاربرد وسیعی در زبان فارسی دارد. روزی نیست که مسلمان پارسی‌گو، که با این زبان نغز سخن می‌گوید، با این واژه سروکار نداشته باشد.

در زبان فارسی برای این واژه چندین معنی ذکر شده است: حاجت خواستن، استغاثه، استدعای برکت، تضرع، درخواست، خدای‌خوانی و… . تمام این معانی درخور این واژه هستند. در دعا استدعای برکت هست، تضرع هست، درخواست هست، خدای‌خوانی هست و از همه مهمتر حاجت خواستن و استغاثه است که محور بحث ما در این‌جاست.

دعا یکی از مهمترین و بزرگترین عبادات است. این عبادت مبتنی بر سوال بنده از خداست. او از خدای خود می‌طلبد. خواسته خود را از او می‌جوید. رسول خدا (ص) فرمود: «الدعاء هو العباده» یعنی اساساً دعا عبادت است. یا به عبارتی دیگر، عبادت باید دعا باشد.

جایگاه دعا در قرآن کریم
کاربرد واژه دعا و مشتقات آن در قرآن کریم به کرّات و مرّات است. قرآن در سیاق‌های مختلفی از این عمل نیک ستایش کرده است. او از هر مسلمانی خواسته تا پیوسته حق را بخواند. قرآن تشویق بسیار بر دعا می‌کند:

{وَاصْبِرْ نَفْسَکَ مَعَ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُم بِالْغَدَاهِ وَالْعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجْهَهُ وَلَا تَعْدُ عَیْنَاکَ عَنْهُمْ تُرِیدُ زِینَهَ الْحَیَاهِ الدُّنْیَا وَلَا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَن ذِکْرِنَا وَاتَّبَعَ هَوَاهُ وَکَانَ أَمْرُهُ فُرُطاً}[الکهف، ۲۸]

(و با کسانی که پروردگار شان را صبح و شام می‌خوانند، و خشنودی او را می‌خواهند،‌ شکیبایی کن و دو دیده‌ات را از آنان بر مگیر که زیور زندگی دنیا را بخواهی و از آن کس که قلبش را از یاد خود غافل ساخته ایم و از هوس خود پیروی کرده و کارش بر زیاده روی است، اطاعت مکن).

بلی دیده بر مگیر از کسانی‌که صبح و شام دعا می‌کنند. دیده بر مگیر تا مانند آنان شوی و خدای را صبح و شام بخوانی. دیده بر مگیر تا نتیجه و اثر دعا را در زندگی این انسان‌ها ببینی.

نمی‌توان در این نبشته کوتاه و موجز به درستی به جایگاه دعا در قرآن کریم پرداخت، زیرا پرداختن به چنین موضوعی خود کتابی قطور می‌خواهد.
قرآن تشویق می‌کند که انسان اوتعالی را بخواند و دعا کند که حق‌ وعده داده که دعای دعا کننده را قبول کند:

{وَقَالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِینَ }غافر۶۰
(و پروردگار شما گفت: مرا بخوانید که شما را اجابت کنم. آنانی که از عبادت من تکبر می‌ورزند، به زودی ذلیل شده داخل دوزخ می‌شوند).

جایگاه دعا در احادیث نبوی
ترمذی در سنن خویش از نافع بن عمر روایت نموده که حضرت رسول (ص) فرمود: «هر کس برای او دروازه‌ای از دعا باز شود، برای او دروازه‌های رحمت باز می‌شود. و هیچ چیزی نزد خدا(ج) محبوب‌تر از این نیست که انسان از او عافیت بطلبد». (ترمذی، حدیث ۱۱۲۲)
«الدعاء هو العباده» که قبلاً ذکر کردیم نیز نشانگر جایگاه و اهمیت دعا در نظرگاه حضرت رسول(ص) دارد.
نیز ترمذی در سنن خویش روایت نموده که پیامبر رحمت (ص) فرمود: «هیچ چیزی در پیشگاه خداوند گرامی‌تر از دعا نیست».

در چه اموری باید دعا صورت گیرد؟ آیا دعا برای حل مشکل نیز مفید است؟
در تمام امور زندگی. در کار و کسب معیشت، در ازدواج، در تجارت، در درس و بحث و تحقیق، در سفر و حضر، در هنگام صحت و بیماری؛ خلاصه در تمام امور و فراز و فرودهای زندگی. هیچ امری نباید استثنا شود. همه امور و شؤون زندگی در دایره دعا باید تنظیم گردد. حتی در خیر و خوبی. انسان باید در هنگام یسر و سهولت و خیر و خوبی نیز حق‌ را بخواند. او را بستاید و سپاس گوید.

یکی از موارد مهمی که انسان باید به خداوند لایزال جل جلاله متوسل شود، هنگام بروز مشکل در زندگی است. هر مشکلی باشد فرقی ندارد. برای حل هر مشکلی باید دعا نمود. انسان مسلمان یقین دارد که حق‌تعالی دعای او را در هنگام مواجه شدن با مشکل قبول می‌کند.

از همه پیامبران علیهم السلام از آدم تا خاتم، همه هنگام بروز مشکل از درگاه حق‌تعالی مطالبه می‌کردند تا حق‌تعالی از فضل و کرم خویش مشکل آن‌ها را حل نماید، و ضرر را از آنان دفع کند. یک انسان مسلمان که پیرو انبیای الهی است باید در مقام اقتدا به آن‌ها باشد و از درگاه حق بخواهد مشکلش را حل نماید. او باید یقین کامل داشته باشد که دعا در حل مشکلات نقش برازنده‌ای دارد.

البته این به آن معنی نیست که انسان در راستای ازاله مشکل با استفاده از راه‌های حل موجود و با در نظرداشت اسباب و وسایل کار نگیرد، خیر چنین نیست. انسان باید در کنار این‌که سعی و تلاش می‌کند تا مشکل را با توجه با اسباب دنیوی حل نماید، باید از خداوند (ج) نیز بخواهد تا او را در حل مشکلش یاری رساند.

اوقات قبولی دعا
بر اساس آیات و روایات، اوقات قبولی دعا بسیارند. نمی‌توان در این عجاله برای هر وقت آیت و حدیثی ذکر کرد. با در نظرداشت آن آیات و احادیث به گونه گزاره‌ای اوقات قبولی دعا را ذکر می‌نماییم:

بعد از هر نماز فرض؛ در نیمه‌های هر شب؛ بین اذان و اقامت؛ در هنگام سجده نمودن در نمازهای نافله؛ در هنگام نزول باران رحمت الهی؛ در روز جمعه؛ هنگامی‌که امام در روز جمعه به منبر بالا می‌شود؛ در دهه اخیر ماه رمضان؛ در شب قدر؛ در دهه اول ذوالحجه؛ در روز عرفه؛ در هنگام مریضی؛ هنگامی که انسان مظلوم واقع می‌شود؛ آخرین لحظات عصر هر روز.
در کنار این‌ها اوقات دیگری نیز برای قبولی دعا هست.

اماکن قبولی دعا
برخی از اماکنی که در آن‌ها دعای انسان قبول می‌شود، عبارتند از:
در مسجد الحرام؛ زیر دروازه کعبه؛ در کنار حجر الأسود؛ در مقام ابراهیم؛ در صفا و مروه؛ در منی در شب‌های حج؛ در مزدلفه در شب مبیت در آن‌جا؛ در عرفات؛ در مسجد النبی(ص)؛ در مسجد الأقصی؛ در هر مسجدی.

چگونه دعا کنیم؟
بدون شک که دعا از خود شرایطی دارد. این شرایط تا حد زیادی قبولی دعا را تضمین می‌کنند. برخی از این شرایط و آداب موارد آتی است:
با رعایت توحید خالص و شدید دعا کردن؛ از تَه دل دعا کردن؛ با طهارت دعا نمودن؛ در اوقات قبولی دعا، دعا کردن؛ در اماکن قبولی دعا،‌ دعا کردن؛ آغاز دعا با حمد خدا (ج) و درود بر محمد مصطفی(ص) باشد؛ اصرار و الحاح در دعا، یعنی اگر در بار اول یا دوم قبول نشد، انسان پیوسته دعا کند و در دعای خویش اصرار نماید؛ بر خویشتن و اولاد و اهل خویش دعا نکند بلکه برای خویشتن و اهل و اولاد خود دعا نماید؛ دعا با اسم‌های پروردگار توأم باشد؛ تضرع و خشوع در دعا رعایت گردد؛ در دل خود اطمینان حاصل کند از این که دعایش قبول می‌شود؛ رو به قبله بودن در هنگام دعا؛ بلند کردن دستان در هنگام دعا و مواردی دیگر.

چرا دعای برخی از ما قبول نمی‌شود؟
امور زیادی بر اساس آن‌چه در آیات و روایات آمده مانع قبولی دعای شخص می‌شود. برخی از این امور عبارتند از:
خوردن لقمه حرام، این لقمه در ردّ دعای شخص خیلی تأثیر دارد؛ عدم رعایت توحید و اخلاص در دعا؛ ظالم بودن؛ گناه بسیار کردن؛ غفلت و سیاهی قلب.

دعا به چه زبانی باشد؟
به هر زبانی که در توان دعا کننده است. اما اگر بتواند دعاهای مأثور را بخواند و بگوید بهتر است. بسیاری از این دعاها در آیات و احادیث وارد شده و عربی هستند. اگر در مقدور کسی استفاده از دعاهای عربی نباشد، می‌تواند به هر زبانی که در توانش هست، دعا بگوید.

اگر دعا قبول نشد چه کنیم؟
اگر دعا قبول نشد، قبل از دعا عمل صالح انجام دهیم و استغفار بسیار نماییم و بعد پیوسته و به گونه متواتر دعا کنیم و از دعا کردن خسته نشویم و آن‌قدر بخواهیم تا دعای ما قبول شود.